Các quốc gia khác bị hạn hán khi Trung Quốc hạn chế lưu lượng của Sông Mê Kông

Nghiên cứu mới cho thấy các kỹ sư của Bắc Kinh dường như đã trực tiếp gây ra mức nước thấp kỷ lục ở Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam.

Đập Nam Ou 1 ở Bắc Lào do công ty thủy điện lớn nhất của Trung Quốc xây dựng. Ảnh: Sergey Ponomarev chụp cho tờ New York Times

BANGKOK - Trong khi Trung Quốc bị coronavirus tấn công vào cuối tháng 2, Bộ trưởng Ngoại giao, Wang Yi, của nước này đứng trước một đám đông ở Lào, nơi nông dân và ngư dân trên khắp khu vực sông Mê Kông đang lo âu phải đối mặt với tình trạng hạn hán tệ nhất chưa từng thấy. Thông điệp của ông ta là: Chúng tôi cảm thấy nỗi đau của bạn. Bộ trưởng Wang Yi cho biết Trung Quốc cũng đang phải chịu đựng những điều kiện khô cằn làm cạn một trong những con sông có nhiều năng suất nhất thế giới.

Nhưng nghiên cứu mới từ các nhà khí hậu học Hoa Kỳ lần đầu tiên cho thấy Trung Quốc, nơi sông Mê Kông phát sinh từ cao nguyên Tây Tạng, hoàn toàn không gặp khó khăn như đã nói. Thay vào đó, các kỹ sư của Bắc Kinh dường như đã trực tiếp gây ra mực nước thấp kỷ lục bằng cách hạn chế lưu lượng của con sông.

Ông Alan Basist, đồng tác giả của bài khảo cứu được in hôm thứ Hai trên Eyes on Earth, một tổ chức theo dõi tài nguyên nước tuyên bố “Dữ liệu vệ tinh không nói dối, trong khi cao nguyên Tây Tạng chan hòa nước thì các quốc gia như Campuchia và Thái Lan đang bị khủng hoảng nặng nề.” Ông Basist nói thêm là Trung Quốc đang giữ lại một khối lượng nước khổng lồ.

Sông Mê Kông là một trong những con sông màu mỡ nhất trên thế giới, các dòng nước giàu chất dinh dưỡng cho ngư nghiệp đã nuôi dưỡng hàng chục triệu người. Nhưng một loạt các con đập, chủ yếu ở Trung Quốc, đã cướp đi tài nguyên phong phú của con sông này. Những người sinh sống bằng nghề nuôi cá nói rằng sản lượng của họ đã giảm nhanh chóng. Các cuộc hạn hán dai dẳng và lũ lụt bất ngờ đã vùi dập nông dân tơi tả.

Mặc dù các quốc gia Đông Nam Á phụ thuộc vào thương mại với Trung Quốc, việc Bắc Kinh kiểm soát thượng nguồn Mê Kông, con sông cung cấp tới 70% lượng nước cho hạ nguồn trong mùa khô đã gây ra nhiều bất bình. Trong khi chính phủ Trung Quốc đưa ra một chương trình phát triển toàn cầu mà họ nói sẽ có lợi cho các đối tác thương mại nghèo hơn, một phản ứng dữ dội đang gia tăng trong các quốc gia cảm thấy đang bị thua thiệt. Brian Eyler, giám đốc chương trình Đông Nam Á của Trung Tâm Stimson và tác giả của Ngày Tàn Của Mê Kông Dũng Mãnh nói “Vấn đề là giới tinh hoa Trung Cộng coi nước là thứ để họ sử dụng chứ không phải là một tài nguyên để dùng chung.

Khi ảnh hưởng địa chính trị gia tăng, các nhà lãnh đạo đã biến Trung Quốc thành một loại siêu cường khác biệt chỉ quan tâm đến mối quan hệ với các quốc gia khác theo kiểu hai bên cùng hưởng lợi (win-win), nói theo kiểu Trung Quốc. Nhưng một số quốc gia, như Sri Lanka và Djibouti, đã rơi vào điều mà các nhà phê bình lo ngại là bẫy nợ khi các dự án chiến lược rốt cuộc rơi vào tay Trung Quốc. Các quốc gia khác ở Phi Châu và Á Châu lo sợ Trung Quốc đơn giản chỉ là một đế quốc mong mỏi hút sạch tài nguyên thiên nhiên của họ mà không quan tâm đến dân chúng địa phương.

Chainarong Setthachua, giảng viên và chuyên gia về sông Mê Kông tại Đại học Mahasarakham ở đông bắc Thái Lan cho biết “Đó là một phần của phát triển thương mại của Trung Quốc. Dân chúng bình thường mà cách sinh nhai và thu nhập của họ dựa vào tài nguyên của sông Mê Kông sẽ tự động bị loại bỏ.”

Ông Basist và đồng nghiệp Claude Williams dùng mô hình dữ liệu để đo các thành phần khác nhau của thủy lưu, từ tuyết và băng tan cho đến lượng nước mưa và độ ẩm của đất. Các nhà khoa học này phát hiện ra rằng qua hầu hết các năm, dòng chảy tự nhiên không bị chặn của thượng nguồn sông Mê Kông thay đổi theo như mực nước ở hạ lưu đã được ghi lại tại một trạm quan trắc ở Thái Lan, trừ các trường hợp ngoại lệ khi các hồ đập ở Trung Quốc tích lũy hay xả nước.

Trong quá khứ, khi có một đợt hạn hán theo mùa ở Trung Quốc, năm quốc gia ở hạ nguồn gồm Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam thế nào cũng trải qua thiên tai đó. Tương tự, khi có quá nhiều nước ở Trung Quốc, lũ lụt sẽ xảy ra ở hạ lưu sông Mê Kông.

Nhưng vào mùa mưa năm ngoái, vận may rủi của hai phần dòng sông đã đối nghịch một cách ngoạn mục. Phần sông Mê Kông thuộc về Trung Quốc đã hứng được một khối nước trên trung bình trong khi các quốc gia ở hạ lưu bị hạn hán đến nỗi nhiều chỗ của dòng sông bị khô hoàn toàn, trơ cả đáy sông nứt nẻ, ngay cả trong một mùa đáng nhẽ cá đầy sông.

Mực nước sông thấp chưa từng thấy trước đây tại một trạm quan trắc ở Chiang Saen phía bắc Thái Lan. Nói chung, trong khoảng thời gian 28 năm họ nghiên cứu mực nước tại trạm đo này, ông Basist và đồng nghiệp đã tính rằng các con đập ở Trung Quốc đã giữ lại hơn 125 mét chiều cao của dòng sông.

Khi gặp các bộ trưởng ngoại giao khu vực vào tháng 2, ông Wang, bộ trưởng ngoại giao Trung Quốc cho rằng họ cũng đang bị hạn hán và gợi ý là giới lãnh đạo Trung Quốc đã rộng lượng bằng cách xả nước xuống hạ lưu, nhất là vào lúc Bắc Kinh phải đối mặt với sự bùng phát nghiêm trọng của vi khuẩn Covid-19.

Ông nói “Chúng tôi đã vượt qua nhiều khó khăn khác nhau để tăng lượng nước xả mặc dù chính Trung Quốc cũng bị ảnh hưởng bởi hạn hán và thiếu lượng mưa ở vùng thượng lưu một cách nghiêm trọng.”

Ông Basist không tin điều này.

Ông ta nói “Bản đồ của chúng tôi cho thấy màu xanh tươi của mặt nước chan hoà trong Trung Quốc và màu đỏ tươi do hạn hán trầm trọng ở Thái Lan và Campuchia. Trung Quốc có thể điều tiết lưu lượng sông này qua các con đập và hình như đó chính là những gì họ đang làm”. Đóng góp thêm vào nỗi đau ở hạ lưu là những dòng nước được xả bất ngờ từ Trung Quốc, thường thường xảy ra không báo trước và nhấn chìm mùa màng được trồng gần bờ sông vì hạn hán.

Ông Chainarong, thuộc Đại học Mahasarakham cho biết “Hành động xả nước của Trung Quốc có một lý do chính trị để làm người ta có một cảm tưởng như họ ban một ân huệ. Họ gây ra thiệt hại, nhưng họ đòi hỏi người ta biết ơn.”

Trong khi Mê Kông là nguồn sinh nhai cho dân chúng trong các quốc gia ở hạ nguồn, sông này chảy xiết qua các khe núi hẹp ở Trung Quốc. Ngoài thủy điện, các khai thác kinh tế khác đều không thực tiễn. Vì bị ảnh hưởng bởi các kỹ sư, chính phủ Trung Quốcvào đầu thế kỷ này bắt đầu thúc đẩy các dự án xây đập trên Lancang, tên của sông Mê Kông nằm trong phần đất Trung Quốc.

Ngày nay, đoạn sông nằm trong Trung Quốc về phía Tây Nam bị thọc ngang bởi 11 con đập lớn, tạo ra năng lượng thủy điện nhiều hơn nhu cầu của khu vực rất nhiều. Những con sông lớn khác bắt nguồn từ vùng băng giá của Cao nguyên Tây Tạng, như Brahmaputra, một con sông linh thiêng đối với người theo Ấn Độ Giáo ở Ấn Độ, cũng đã bị chặn ở Trung Quốc.

Sự dư thừa năng lượng hiện nay là một lý do khiến các nhà môi trường Trung Quốc đã thành công trong việc thuyết phục chính phủ hoãn kế hoạch xây đập trên một con sông khác trong khu vực, đó là sông Nu mà nó đổi tên thành sông Salween khi chảy vào Myanmar.

Dù ngay cả khi bắt đầu thúc đẩy thủy điện dọc theo sông Mê Kông, Bắc Kinh đã từ chối tham gia vào Ủy Ban Sông Mê Kông, một nhóm chuyên môn về sức khỏe của con sông trong khu vực giữa Thái Lan, Campuchia, Việt Nam và Lào. Trong một cuộc khảo sát do nhóm này thực hiện, các nhà khoa học cảnh cáo rằng các đập đua nở khắp nơi trên sông Mê Kông có thể giữ lại 97% lượng phù sa chảy vào cửa sông ở Việt Nam. Niwat Roykaew, một nhà tổ chức cộng đồng và bảo tồn ở miền bắc Thái Lan cho hay là “Dòng sông sẽ chết.”

Thay vào đó, Bắc Kinh đã tạo ra sáng kiến ​​Hợp Tác Lancang-Mekong cho riêng mình và tài trợ xây một trụ sở xa hoa cho cơ quan tại Campuchia, một quốc gia mà Thủ tướng Hun Sen đã đưa hẳn vào trong quỹ đạo các quốc gia chư hầu của Bắc Kinh. Các nhà phê bình cáo buộc sáng kiến ​​do Bắc Kinh tài trợ là một dụng cụ bảo vệ dòng sông thì ít nhưng là cái loa tuyên truyền cho Trung Quốc trên sông Mê Kông thì nhiều.

Nhưng ngay cả ông Hun Sen, một nhà độc tài lâu đời nhất Á Châu dường như cũng bị lung lay bởi tình trạng thiếu nước tai hại ở sông Mê Kông mà nó đã gia tăng nhanh chóng vào tháng 7 năm ngoái. Bộ năng lượng tuyên bố vào tháng trước rằng Campuchia đang ngưng các dự án xây đập trên sông Mê Kông dù chủ yếu được Trung Quốc tài trợ.

Trong khi đó, lượng lưu trữ nước ở Trung Quốc càng phình to vì nước đá tan đang được tích tụ trong các hồ thủy điện thay vì chảy qua sông Mê Kông như đã từng chảy qua trong nhiều nghìn năm.

Ông Basist nói ”Băng hà là những chương mục ngân hàng chứa nước nhưng với sự thay đổi khí hậu, nó đang tan rất nhanh. Trung Quốc đang xây dựng các hộp giữ tiền an toàn ở thượng nguồn sông Mê Kông vì họ biết rằng chương mục trong ngân hàng cuối cùng sẽ bị cạn và họ muốn giữ nó trong kho dự trữ.”

Hannah Beech

Cymbidium chuyển ngữ

(Dân Luận)