Người da đỏ săn voi cổ đã tuyệt giống trên 4500 năm. Một số di tích như mũi tên săn bắn giúp ngành nguyên cứu khảo cổ định đoán thời gian và văn hóa da đỏ ngày xưa. ~ pc floridamemory.com
Xin bắt đầu bài viết với hai ba phút của một phim cao bồi tài tử Clint Eastwood mà chắc nhiều người Việt đã coi.
Đoạn phim này có dính dáng gì đến chủ đề bài viết? Câu hỏi này sẽ được trả lời phần dưới bài này. Bây giờ, xin chuyển từ phim qua lịch sử.
Người da đỏ qua Bắc Mỹ lúc nào? Văn hóa ngày xưa của họ ra sao? Tại sao biết về văn hóa của họ giúp ta hiểu về nước Mỹ? Nếu chưa đủ, xin thêm một câu hỏi nữa: Tại sao có văn hóa da đỏ sụp đổ giống như sự sụp đổ của Đế Quốc Khmer lúc láng giềng nhà Hậu Lê ở Việt Nam ngày xưa?
Lịch sử người da đỏ & tiến triển nghiên cứu. Vì người da đỏ không có chữ viết nên không có nhiều tài liệu về họ trước thế kỷ 16. Hiểu biết do đó đến nhiều từ ngành khảo cổ. Giới nghiên cứu căn cứ và xem xét những khám phá và bằng chứng cổ học như xương cốt con người hay thú vật, vũ khí, bát chén, mồ chôn, v.v. Có khi họ khám phá mới những chứng minh thêm vào giả thuyết có sẵn. Nhưng cũng có lúc đến khám phá mới thay đổi giả thuyết có sẵn không nhiều thì ít.
Một thí dụ là văn hóa Clovis, tên gọi theo địa điểm tại tiểu bang New Mexico ngay kế biên giới Texas, mà năm 1929 có khám phá quan trọng những mũi tên nhọn. Sau một thời gian nghiên cứu, so sánh, bàn cãi, ngành khảo cổ học chấp nhận giả thuyết người da đỏ Clovis có văn hóa tầm mức đầu tiên tại Mỹ Châu. Thời gian văn hóa này là khoảng 13,500 năm trước.
Một khi được chấp nhận là chính thống, giả thuyết “văn hóa Clovis” rất hùng mạnh trong giới nguyên cứu, đến nỗi những người mới mẻ trong ngành mà cho ý kiến khác về giả thuyết đã bị chỉ trích nặng nề, khó cơ hội tiến lên trong ngành. Tuy vậy, từ cuối thập niên 1970 trở đi vẫn có một vài nhà nguyên cứu bất đồng trên căn cứ dữ kiện mới. Có người khai quật di tích tại miền nam nước Chí Lợi, ở một địa điểm tên gọi là Monte Verde. Những bằng chứng mới cho là người da đỏ đã có mặt nơi đó khoảng một ngàn năm trước người Clovis. Hậu quả là giả thuyết mới được bàn cãi, và tới nay giả thuyết Clovis vẫn tồn tại nhưng yếu hơn trước rất nhiều.
Ý lời viết trên là hiểu biết trong giới nghiên cứu thay đổi tùy theo bằng chứng hay lối nhìn mới, chứ không thể mãi mãi như vậy. Lối nhìn về lịch sử người da đỏ tại nước Mỹ cũng thế. Hai trăm năm trước, lịch sử chính thống Hoa Kỳ coi họ theo nhiều thành kiến. Rồi cuối thế kỷ thứ 19, ngành nghiên cứu nhận xét khác hơn. Rồi có nhiều thay đổi vào những thập niên 1970 hay 1980 trong thế kỷ 20. Bây giờ cũng vậy. Nguyên cứu lịch sử là một nghệ thuật dựa trên bằng chứng và suy tưởng, chứ không phải một khoa học máy móc lúc nào cũng vậy.
Trở về văn hóa người da đỏ thời trước Columbus, các sử gia bây giờ có thể đồng ý về một số suy tưởng. Nhưng tùy theo bằng chứng mới cũng như thay đổi phong trào ý tưởng, các sử gia trong tương lai vẫn có thể thay đổi lối nhìn nhận định.
Văn hóa đa dạng người da đỏ
thể hiện qua địa lý Bắc Mỹ ~ pc Britannica Inc.
Văn hóa đa dạng. Điều cần nói đầu về lịch sử người da đỏ là chúng ta cần bỏ đi ý nghĩ là họ đều giống nhau. Điều này không khó hiểu. Ở Việt Nam chẳng hạn, dù diện tích thời xưa bé nhỏ hơn nước Mỹ nhiều, nhưng người Việt thường phân biệt về phong tục, tập quán, giọng nói, ăn uống, lối sống miền này đến miền kia, từ vùng này đến vùng nọ.
Người da đỏ cũng thế, có nhiều khác biệt trong phọng tục, nghệ thuật, kinh tế, và xã hội. Nhưng thiếu hiểu biết tạo ra thành kiến, coi họ là giống y như nhau, hay, tệ hơn, là “mọi da đỏ.” Khái niệm này vừa sai lầm vừa gây tổn thương xã hội.
Một lý do chính về đa dạng da đỏ là địa lý nước Mỹ. Nếu chúng ta so sánh người Việt và người da đỏ vào thời gian trước khi ông Columbus tới Mỹ Châu năm 1493, thì con số dân chúng hai bên có khác biệt nhưng không quá lớn. Tại Đại Việt, dân số dưới vua Lê Thánh Tông (cai trị 1460-1497) có khoảng bốn triệu người. Còn dân da đỏ Bắc Mỹ thì có ước tính ít nhất là hai triệu người đến cao nhất là 18 triệu, với phần lớn ước tính từ bảy đến mười triệu người. Tức là có khác biệt nhưng không quá xa.
Nhưng nếu so sánh đất đai, thời tiết, và địa lý thì hai nơi khác rất nhiều. Đa dạng địa lý là một lý do lớn dẫn đến đa dạng xã hội, kinh tế, văn hóa. Vì lục địa Bắc Mỹ rộng lớn hơn Đại Việt và tổ chức chính trị khác nhau, tổ chức họ cũng đa dạng đa hóa hơn xã hội văn hóa Việt Nam thời đó. Các nhóm người da đỏ tản mác nhiều nơi xa hơn và tạo dựng và biến chế tổ chức kinh tế và xã hội khác nhau tùy theo địa lý và hoàn cảnh.
Vì thế mà người viết xin cho bốn bài về người da đỏ để giải thích rõ ràng hơn về văn hóa họ. Sau các bài về họ, chúng ta sẽ bắt đầu xem về người di dân từ Âu Châu.
Ngoài ra, các bài viết chia ra từng vùng để giải thích dễ dàng hơn về lịch sử người da đỏ vào thời gian trước Columbus. Như bản đồ trên cho thấy, các sử gia và khảo cổ gia chia Bắc Mỹ ra mười miền. Loạt bài này sẽ chú ý nhất miền Southwest, Northwest, Northeast, Great Plains: Tây Nam, Tây Bắc, Đông Bắc, và Đồng Bằng.
Vì bên trên có nhắc đến văn hóa Clovis tại New Mexico, nên chúng ta bắt đầu những bài về người da đỏ với chủ đề văn hóa miền Tây Nam. Nếu so sánh với bản đồ chính trị ngày nay, ngoài New Mexico miền này bao gồm tiểu bang Arizona, một chút miền nam của Colorado và Utah, và một khu vực miền bắc nước Mễ Tây Cơ nhất là tiểu bang Chihuahua.
pc Pueblo Grande Museum, Phoenix
Nếu ai có sống ở Arizona hay New Mexico đều biết là đất đai nhiều nơi khô khan. Lái xe từ California qua Texas mà qua các tiểu bang này thì ai cũng sẽ qua nhiều khu vực đầy cây xương rồng, hay đồi núi đầy đá to, cảm như không nhiều sự sống cho lắm. Còn thời tiết rất nóng vào mùa hè. Có người còn mang trái trứng gà để khi dừng chân tại trạm nghĩ trên freeway, đập trên nóc xe để coi xem ánh nóng mặt trời có làm nó chín không.
Với môi trường khắt khe như thế thì ngày xưa người da đỏ làm sao sống được? Xin trả lời vắn tắt: họ sống phần lớn bằng nông nghiệp. Chúng ta có thể thấy lạ. Thời tiết nóng nực, đất đai khô khan thì làm sao sống bằng trồng trọn? Xin một lần nữa vắn tắt : Vì họ đào một hệ thống kinh thông nước khá tinh vi.
Văn hóa Hohokam
Nói chính xác thì hệ thống kinh đào là kỹ thuật của một nhóm người da đỏ gọi là Hohokam. Vùng Tây Nam có ba nhóm người chính, và người Hohokam sống trong khu vực phía nam Arizona bây giờ, kể cả thành phố Phoenix lớn nhất tiểu bang. Văn hóa họ phát triển từ khoảng đầu Công Nguyên dương lịch cho tới giữa thế kỷ thứ 15. Nghĩa là lúc Columbus đến Mỹ thì văn hóa họ không còn nữa. Nhưng cũng nghĩa là văn hóa họ phát triển và tồn tại trên gần 1500 năm: một thời gian khá dài trong lịch sử nhân loại.
Văn hóa Hohokam bắt đầu khi họ xây dựng một số làng nhỏ để trồng trọn và bớt săn thú vật và lượm hoa quả rau cỏ. Nông nghiệp của họ nguồn gốc từ nền văn minh Trung Mỹ, và họ học được cách trồng bắp ngô của người da đỏ ở vùng Mễ Tây Cơ. Người Hohokam trồng ngô cũng như đậu và bí. Họ bổ tục thực phẩm, nhất là trong những năm hạn hán, bằng săn bắt thú vật và lượm lặt rau cỏ. Thú vật họ săn thường là nai và thỏ, nhưng cũng có lúc thêm cừu rừng, linh dương, vịt trời và các loại chim, rắn, rùa, cá hồ, cũng như các loài gặm nhấm như sóc và chuột. Còn rau cỏ họ kiếm thì có các quả dâu, quả đầu, thịt cây xương rồng, cũng như sinh tố từ các cây thùa (agave) có lá dài và nằm gần đất.
Chú thích: Có sáu nền văn minh nguyên thủy trong lịch sử thế giới loài người. Bên lục địa Âu Á Phi có các nền văn minh Lưỡng Hà (Mesopotamia), Ai Cập, Ấn Độ, và Trung Hoa. Còn lục địa bên Mỹ thì có hai nền văn minh Nam Mỹ và Mesoamerica. Danh từ sau chúng ta có thể dịch là văn minh Trung Mỹ hoặc Lưỡng Mỹ: Từ “meso” nghĩa là “ở giữa.”
Nhưng nông nghiệp vẫn là nguồn sống quan trọng nhất cho họ, mà nói đến nông nghiệp dĩ nhiên là phải đề cập đến nước. Mặc dù họ trồng trọt trong sáu thế kỷ đầu tiên Công Nguyên, đến thế kỷ thứ bảy thì người Hohokam có thể phát triển kỹ nghệ đào kinh. Với những dụng cụ thô sơ, họ đào sâu có lúc tới ba mét rưỡi (khoảng 12 feet theo đơn vị lối đo Mỹ), kéo nước từ sông và hồ đến những làng mạc trong vùng.
Chú ý hai con chó phía bên phải. Người da đỏ Bắc Mỹ thuần hóa được gà tây và chó. Một số người da đỏ ăn thịt chó, nhưng phần nhiều thì không vì họ dùng chó khi săn bắn hoặc làm những chuyện khác như kéo xe vùng tuyết. Cũng xin chú ý rỗ rá họ dùng, một sản phẩm chuyên môn của dân miền Tây Nam. ~ pc archeologysouthwest.org
Kỹ nghệ đào kinh người Hohokam tinh vi ra sao? Những con kinh được đào lớn ở miệng, nhưng dần dần bé lại, nhất là khi vào những nhánh kinh thứ hai, thứ ba. Lối đào này giúp nước đi đều chứ không phải lúc nhanh lúc chậm, lúc mạnh lúc yếu. Nếu chạy nhanh thì nước mang nhiều cát vào trong làng; nếu chậm thì không tới ruộng vườn. Ngoài ra, Hohokam né đồi và thung lũng khi đào, giúm nước chạy đều hơn. Với những tính toán và kỹ thuật này, họ tạo ra một hệ thống kinh rất lớn, đi vòng vọt có tới 500 dặm, mang nước đến cho hơn 100,000 mẫu đất trong vùng. Vào thời kỳ cao điểm nhất, kinh đào giúp họ sản xuất đủ thực phẩm cho dân số 80,000, tức là con số không nhỏ trong thời gian tiền sử.
Văn hóa Anasazi
Nhóm thứ hai là người Anasazi, sau này cũng được gọi là Ancestral Pueblo như ghi ở bản đồ trên. Họ có văn hóa đặc biệt, rất ư sống động là vì họ… sống trong động. Thật vậy, mặc dù họ ở cùng miền với người Hohokam nhưng trên hướng bắc. Nếu chúng ta nhìn bản đồ nước Mỹ bây giờ, và vẽ một vòng tròn nhỏ góc bốn tiểu bang Arizona, New Mexico, Colorado, và Utah – là ta có thể nhớ văn hóa người Anasazi ở chốn nào.
Về địa lý, vùng này ít xa mạc hơn vùng Hohokam – và cũng có nhiều hơn đồi núi với hang động. Nên người Anasazi xây dựng nhà cửa và làng xóm kế núi hay có cả lúc trong núi. Có nhiều “phòng” trong những làng này, có làng tới 800 phòng để sinh hoạt và nghỉ ngơi. Vì môi trường đặc biệt như vậy, người Anasazi chắc là leo trèo giỏi, phát triển sức lực di chuyển dễ dàng hơn con người hiện đại chúng ta, bây giờ cần ít nhất là thang cao để leo lên leo xuống.
Một làng trong hang núi của người Anasazi tại Colorada, tên gọi là Manitou Cliff Dwellings, bây giờ là một thắng cảnh lịch sử đón chào du khách trên toàn thế giới. ~ pc worldoftravel.com
Tại sao họ sống như vậy? Ngành khảo cổ nghĩ rằng người Anasazi lúc đầu cũng gây dựng làng xóm như những anh em văn hóa láng giềng Hohokam. Vì họ sống trên vùng núi cao, mùa trồng trọn không được lâu như phía nam Arizona, chỉ có bốn năm tháng mỗi năm, có nơi chỉ có vài tuần. Nhưng ngược lại họ không cần đào kinh vì cây cỏ xanh tươi hơn vùng người Hohokam, còn có tuyết trên núi. Nên họ hay làm vườn gần những nơi nước chảy, cũng như xây hồ chứa nước mưa.
Vì có nhiều thú vật to lớn vùng núi, họ phụ trợ nông nghiệp bằng săn bắn cừu núi, nai xừng tấm (elk), hươu đuôi đen, gấu rừng, cũng như những động vật nhỏ như các con hải ly, linh dương, chó đồng, và chim rừng. Vì có nhiều thông, họ thâu thập hạt thông (pine nuts) rồi nướng để ăn hoặc xay ra làm bột. Họ dùng da cây dệt rổ để chứa đựng và di chuyển thực phẩm. Rổi họ học hỏi láng giềng Hohokam và Mogollon làm đồ gốm. Quan trọng nhất, họ bắt đầu xây nhà cửa trên đá vào khoảng thế kỷ thứ 10, không phải trong núi nhưng trên đồi nhỏ hay các nơi gần vườn tược dễ di chuyển hơn.
Nhưng đến khoảng thế kỷ thứ 13, có lẽ vì các nhóm da đỏ từ phương bắc đe dọa xâm chiếm, nên người Anasazi phát triển xây dựng trong hang động núi để né tránh kẻ xâm nhập. Tùy địa điểm và nhân lực, có làng xây theo vách núi như địa điểm Manitou Cliff trong hình trên. Nhưng cũng có nơi xây vào trong hang núi, như địa điểm tên gọi Sand Canyon Pueblo ở dưới. Những làng xây theo vách núi thì thường nhỏ hơn những làng trong núi, vì trong núi họ an toàn xâm lấn hơn là vách núi bớt nguy hiểm
Văn hóa Mogollon
Bên trên có nhắc tên Mogollon, sống miền nam New Mexico bây giờ cũng như bên kia biên giới nước Mễ. Mặc dù văn hóa Mogollon không nhiều tinh vi như đào kinh Hohokam hay xây nhà bên núi Anasazi, họ là nhóm quan trọng thứ ba miền Tây Nam, thích nghi với môi trường và phát triển một số đặc điểm và cá tính văn hóa.
Người Mogollon cũng tổ chức xã hội theo từng làng, cũng có xây nhà trên đá hay đồi núi, nhưng ít hơn người Anasazi nhiều. Vì vùng họ ở có nhiều đất sét, văn hóa họ có dùng đất sét thường xuyên. Họ trộn đất sét để dựng những căn nhà hố, tức nhà có xuống đất một ít.
Nhà hố Mogollon ~ pc Wikipedia
Những thế kỷ sau, chắc vì ảnh hưởng người Anasazi bắt đầu chuyển vào phương nam, họ dùng gạch sống – nghĩa là đất sét phơi nắng chứ không phải nung lửa – để xây các nhà vững chắc hơn. Các căn nhà này sau rất phổ thông cho người gốc Pueblo vùng này. Từ pueblo cũng có nghĩa là làng, và tùy nơi lớn bé, các làng pueblo của họ có thể ít hay nhiều phòng, có thể lên tới 150 đơn vị phòng.
Nhà Pueblo tại thành phố Taos, New Mexico. ~ pc Wikipedia
Để dễ hiểu một chút, mời độc giả coi lại đoạn phim Clint Eastwood bên trên. Xin đặc biệt chú ý những căn nhà trong cảnh phim, vì xây theo lối Pueblo của người da đỏ miển Tây Nam. Khung cảnh phim vào giữa thế kỷ 19, nghĩa là vài thế kỷ sau khi xã hội Mogollon tan rã. Nhưng nó phản ảnh một tồn tại lớn lao của văn hóa Mogollon.
Nếu có đất sét thì thể nào không ít đổ gốm? Đúng thế. Mặc dù văn hóa Mogollon không bằng Hohokam hay Anasazi, nó nổi bật về thủ công. Người Mogollon có tiếng làm đồ gốm, và may mắn cho lịch sử nhân loại là vẫn còn tồn tại nhiều chén bát và các dụng cụ trong bếp của họ. Người Hohokam cũng làm nhiều đồ gốm, nhưng không tỉ mỉ bằng người Mogollon vẽ nhiều loại hình ảnh trên sản phẩm họ. Những tô chén trong hình này được vẽ theo hình học. Một số khác thì hình thú vật hay hoạt động loài người.
Vài thí dụ của nghệ thuật đồ gốm người Mogollon. ~ pc Wikipedia
Như các nhóm da đỏ khác, người Mogollon không có ngôn ngữ viết chính thức. Nhưng họ hay vẽ và khắc vào các tẳng đá hiểu biết của họ: hình ảnh thú vật, cảnh thiên nhiên, sinh hoạt xã hội, và nhận xét nhân văn như các cụm sao ban đêm.
Hình khắc đá Mogollon, hình một người đàn ông, có thể là một phù thủy. Người da đỏ tin tà thần gây bịnh tật, và phù thủy hát cầu nguyện để đuổi tà thần đi cho bịnh nhân hết đau ốm. ~ pc desertusa.com
Tại sao văn hóa miền Tây Nam sụp đổ?
Trên đây là vài đặc tính căn bản về văn hóa miền Tây Nam. Còn rất nhiều dữ kiện và hiểu biết về người Hohokam, Anasazi, và Mogollon mà chúng ta không có thời gian. Nhưng người viết hy vọng độc giả có được khái niệm là người da đỏ tuy ở một miền Tây Nam thôi mà cũng có nhiều điểm khác nhau.
Đây là khái niệm phong phú và đa dạng văn hóa da đỏ mà chúng ta cần nhớ, để thoáng lối nhìn về người da đỏ. Chúng ta không thể coi họ thiếu lịch sử hay thiếu văn hóa. Ngoài ra, lịch sử của họ cũng không đơn thuần mà có nhiều phong phú vì Bắc Mỹ đa dạng địa lý, khí hậu, sinh vật, v.v. Rồi thêm vào tổ chức xã hội và kinh tế không hẳn giống nhau. Kỳ tới, chúng ta sẽ tìm hiểu về văn hóa da đỏ miền Tây Bắc. Nơi này khí hậu, thiên nhiên, và xã hội văn hóa khác miền Tây Nam rất nhiều, rõ ràng hơn về môi trường và kết quả văn hóa của họ.
Miền Tây Nam gồm nhiều nhóm chứ không phải một. Cũng thế, sự sụp đổ của văn hóa người da đỏ nơi đó có nhiều lý do chứ không phải một. Một giả thuyết thì cho là thay đổi thời tiết, nhất là hạn hán bằng bẵng nhiều năm, dẫn đến khủng hoảng kinh tế và xã hội, rồi dẫn đến phân tán những làng xóm, phần nhiều phải lên đường đi nơi khác xinh sống. Giả thuyết này cũng có dùng bởi các nhà nguyên cứu về Đế Quốc Khmer, với trung tâm tại Angkor, cũng tan rã vào thế kỷ 15.
Nhưng cũng giống các sử gia Đông Nam Á, ngành nghiên cứu người da đỏ có những giả thuyết khác. Theo một giả thuyết thì người Mogollon dần dần bị người Anasazi hấp thụ từ thế kỷ thứ 9 trở đi, mà ngay cả lối nhà Pueblo có thể có nguổn gốc Anasazi. Còn người Anasazi thì như chúng ta thấy rồi, nhiều nhà ngiên cứu chấp nhận giả thuyết họ bị người phương bắc xâm lấn mà đến suy sụp.
Về người Hohokam thì có giả thuyết là thành công đào kinh của họ từ từ dẫn đến đông dân, rồi đến khai khuổn quá độ làm hư hại hệ thống kinh, rồi gây ra các vấn đề kinh tế, và cuối cùng là sụp đổ hoàn toàn cùng thế kỷ tan rã của Đế Quốc Khmer. Hoặc là giả thuyết chiến tranh làm kiện quệ kinh tế. Hoặc giả thuyết khủng hoảng chính trị, nhiều người bỏ đi khi một người lãnh đạo tài giỏi qua đời không có người tài thế lên. Vân vân và vân vân.
Ý trên là nghiên cứu văn hóa ngày xưa của người da đỏ có nhiều phức tạp vì không nhiều tài liệu, nhưng thay đổi lớn lao cũng nhiều phức tạp, dù có thêm tài liệu cũng chưa chắc chắn. Nhưng điều này là lý do mà hiểu biết lịch sử cần đầu óc và suy nghĩ sáng tạo, có hiểu biết nhiều và nhìn nhận sâu sắc.
Tranh thời nay về một làng của người Hohokam vào khoảng thế kỷ thứ 11 ~ pc Grande Museum, Phoenix
Có thể các nghiên cứu gia không đủ bằng chứng để khẳng định điều này điều kia. Nhưng không phải vì thế mà chúng ta không học hỏi tìm hiểu thêm, nhất là về đa dạng hóa của những thổ dân da đỏ nước Mỹ. Họ là những người tiên phong xây dựng văn hóa. Dù văn hóa họ bị dùi dập sao này khi người da trắng qua Bắc Mỹ, nhưng chúng ta không hiểu được hết lịch sử đa dạng Hoa Kỳ nếu không biết về đa dạng văn hóa của họ.
Cuối cùng là đoạn cao điểm cao bồi bên trên… Loại nhà Pueblo nơi đấu súng tay đôi với Clint Eastwood làm trọng tài. Mặc dù phim quay bên Tây Ban Nha chứ không phải Hoa Kỳ (vì bớt tốn tiền), họ tạo cảnh nhà giống như bên New Mexico hồi thế kỷ thứ 19.
Tác giả: GS Hoàng Anh Tuấn (Tuan Hoang), Pepperdine
University
Nguồn: tuannyriver.com
—
Độc giả cứ tự tiện sao lại cho blog khác, nhưng yêu cầu kèm theo tên tác giả, đại
học, và nguồn mạng như trên. Bấm vào đây để xem loạt bài.
Không có nhận xét nào