Nguyễn Việt Anh dịch
Nguồn: Can a Machine Know That We Know What It Knows?, Nytimes, March 27, 2023.
Một số nhà nghiên cứu cho rằng các phần mềm chatbot đã phát triển thuyết tâm trí. Nhưng điều đó có khiến cho thuyết tâm trí của chúng ta trở nên hoang dại không?
Ngày 27 tháng 3 năm 2023
Đọc tâm trí là việc phổ biến ở con người chúng ta. Không phải theo cách các nhà tâm linh [psychics] tuyên bố sẽ làm điều đó, mà theo cách tiếp cận với những luồng ý thức ấm áp lấp đầy kinh nghiệm của mỗi cá nhân, hoặc theo cách các nhà tâm thức học [mentalist] tuyên bố sẽ làm điều đó, bằng cách kéo một suy nghĩ ra khỏi đầu bạn theo mong muốn. Việc đọc tâm trí hàng ngày thì tinh tế hơn: chúng ta ghi nhận khuôn mặt và chuyển động của mọi người, lắng nghe lời ăn tiếng nói của họ rồi quyết định hoặc cảm nhận được là điều gì có thể diễn ra trong đầu họ.
Tâm lý trực giác như vậy — tức khả năng gán trạng thái tinh thần của người khác cho trạng thái tinh thần của chúng ta — được các nhà tâm lý học gọi là thuyết tâm trí [theory of mind], và sự vắng mặt hoặc khiếm khuyết của nó có liên quan tới chứng tự kỷ, chứng tâm thần phân liệt và các rối loạn phát triển khác. Thuyết tâm trí giúp chúng ta giao tiếp với và hiểu được người khác; nó cho phép chúng ta thưởng thức văn chương và phim ảnh, chơi trò chơi và hiểu được các môi trường xã hội quanh ta. Trên nhiều phương diện, năng lực này là một phần thiết yếu của con người.
Điều gì sẽ xảy ra nếu máy cũng có thể đọc được tâm trí?
Gần đây, Michal Kosinski, một nhà tâm lý học tại Trường Kinh doanh Sau đại học Stanford, đưa ra lập luận rằng: các mô hình ngôn ngữ lớn như ChatGPT và GPT-4 của hãng OpenAI — các cỗ máy dự đoán từ ngữ tiếp theo được đào tạo trên một lượng lớn văn bản từ mạng internet — đã phát triển thuyết tâm trí. Các nghiên cứu của ông tuy chưa được bình duyệt, song chúng đã thúc đẩy sự suy xét kỹ lưỡng và trò chuyện với các nhà khoa học nhận thức, những người đang cố gắng trả lời câu hỏi thường gặp hiện nay — liệu ChatGPT có thể làm được điều này hay không? — và đưa nó vào lĩnh vực nghiên cứu khoa học vững chắc hơn. Các mô hình này có những năng lực gì, và làm thế nào mà chúng có thể thay đổi sự am hiểu của chúng ta về tâm trí của chính mình?
“Các nhà tâm lý học sẽ không chấp nhận bất kỳ tuyên bố nào về những năng lực của trẻ nhỏ chỉ dựa trên các giai thoại về những tương tác của bạn với chúng, đó là điều dường như đang diễn ra với ChatGPT”, Alison Gopnik, một nhà tâm lý học tại Đại học California, Berkeley và cũng là một trong những nhà nghiên cứu đầu tiên xem xét thuyết tâm trí vào thập niên 1980 cho biết. “Bạn phải làm các trắc nghiệm khá cẩn thận và nghiêm ngặt.”
Nghiên cứu trước đây của Tiến sĩ Kosinski cho thấy các mạng nơ-ron được đào tạo để phân tích các đặc điểm trên khuôn mặt như dáng mũi, góc đầu và biểu cảm có thể dự đoán được các quan điểm về chính trị và khuynh hướng tình dục của mọi người với độ chính xác đáng kinh ngạc (khoảng 72% cho trường hợp đầu tiên và khoảng 80% cho trường hợp thứ hai). Công trình gần đây của ông về các mô hình ngôn ngữ lớn sử dụng các trắc nghiệm thuyết tâm trí cổ điển để đo lường khả năng trẻ em trong việc gán những niềm tin sai lầm cho người khác.
Một ví dụ nổi tiếng là trắc nghiệm Sally-Anne, trong đó một cô bé, Anne, di chuyển một viên bi từ giỏ sang hộp khi một cô bé khác, Sally, không để ý. Các nhà nghiên cứu khẳng định, để biết Sally sẽ tìm viên bi ở đâu, người xem sẽ phải vận dụng thuyết tâm trí, lập luận về bằng chứng cảm nhận [perceptual evidence] và sự hình thành niềm tin của Sally: Sally không nhìn thấy Anne di chuyển viên bi vào hộp, vì vậy cô bé vẫn tin rằng đó là nơi cô bé để nó lần cuối, trong giỏ.
Tiến sĩ Kosinski trình bày 10 mô hình ngôn ngữ lớn với 40 biến thể đặc biệt của các trắc nghiệm này về thuyết tâm trí — mô tả các tình huống như trắc nghiệm Sally-Anne, trong đó một người (Sally) hình thành một niềm tin sai lầm. Sau đó, ông đặt câu hỏi cho các mô hình này về những tình huống đó, khuyến khích chúng xem liệu chúng có gán những niềm tin sai lầm cho các nhân vật liên quan và dự đoán chính xác hành vi của họ hay không. Ông nhận thấy rằng GPT-3.5, phát hành vào tháng 11 năm 2022, vượt qua 90% thời gian và GPT-4, phát hành vào tháng 3 năm 2023, vượt qua 95% thời gian.
Chúng ta kết luận được điều gì? Máy có thuyết tâm trí.