Trung Quốc - Đài Loan tranh cãi về diễn giải lịch sử

Tranh cãi giữa Bắc Kinh và Đài Bắc quanh ký ức chiến thắng phát xít Nhật đang được tận dụng như công cụ chính trị để khẳng định tính chính danh và yêu sách chủ quyền.

Trương Tuấn Kiệt /VSF

26/11/2025 

Trung Quốc - Đài Loan tranh cãi về diễn giải lịch sử - (C): Global Taiwan Institute 

Những tuần gần đây, Trung Quốc liên tiếp tung ra các tuyên bố, bài bình luận và hình ảnh tuyên truyền nhằm đẩy mạnh lập trường của mình về vấn đề Đài Loan. Theo đó, truyền thông nhà nước Trung Quốc công bố một loạt bài giải thích về viễn cảnh Đài Loan sau khi thống nhất, mô tả rằng hòn đảo sẽ được quản trị bởi những “người yêu nước” thân Bắc Kinh trong khuôn khổ “một quốc gia, hai chế độ”, mô hình đang được áp dụng cho Hongkong và Macau. 

Cùng thời điểm đó, Trung Quốc đẩy mạnh điều chỉnh diễn ngôn lịch sử nhằm củng cố yêu sách chủ quyền. Ủy ban Thường vụ Nhân đại Trung Quốc đã chọn ngày 25/10 làm “Ngày Kỷ niệm Phục hồi Đài Loan” (Commemoration Day of Taiwan’s Restoration). Tại lễ kỷ niệm, Chủ tịch Chính Hiệp Vương Hỗ Ninh (Wang Huning) khẳng định ngày này thể hiện quyết tâm của “toàn thể các sắc tộc Trung Quốc” (all ethnic groups in China) trong việc bảo vệ chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ, đồng thời củng cố cái gọi là đồng thuận quốc tế về nguyên tắc Một Trung Quốc (One China). Ông Vương cũng nhấn mạnh rằng kỷ niệm chiến thắng trước Nhật Bản cùng với việc khôi phục Đài Loan (mà theo góc nhìn của Bắc Kinh là đưa hòn đảo này trở về “đất mẹ”) sẽ giúp bồi đắp ý thức cộng đồng dân tộc Trung Hoa và thúc đẩy giao lưu xuyên eo biển.

Thêm vào đó, cuối tháng 10, truyền thông và mạng xã hội Trung Quốc tiếp tục phát tán một loạt hình ảnh vệ tinh độ phân giải cao về các địa danh nổi tiếng của Đài Loan như dãy A Lý Sơn, Hồ Nhật Nguyệt, cũng như các trung tâm kinh tế lớn như Đài Bắc hay Công viên Khoa học Tân Trúc. Những bức ảnh được chú thích bằng cụm từ “qua eo biển, dưới một bầu trời” (across the strait, under one sky), kèm nhận định rằng “mỗi tấc đất của tỉnh Đài Loan, Trung Quốc, đều hiện lên sống động dưới ống kính vệ tinh Cát Lâm-1” (Every inch of Taiwan Province, China, is vibrant under the “Jilin-1” space satellite’s perspective). 

Dù mang tính kỹ thuật, việc công bố các hình ảnh này rõ ràng là một phần của chiến dịch tuyên truyền thông tin sai lệch, nhằm vừa thể hiện khả năng giám sát của Trung Quốc, vừa củng cố luận điệu chủ quyền bằng các biểu tượng mang tính biểu cảm. 

Đài Loan phản ứng

Ở phía bên kia eo biển, chính quyền Đài Loan do Đảng Dân chủ Tiến bộ (Democratic Progressive Party - DPP) lãnh đạo bác bỏ các hoạt động kỷ niệm mà Bắc Kinh tổ chức vào ngày 25/10. Tổng thư ký phủ Tổng thống thẳng thắn tuyên bố rằng “không tồn tại cái gọi là Ngày Nhượng bộ Đài Loan” (there is no such thing as Taiwan’s Retrocession Day), nhấn mạnh rằng cách diễn giải lịch sử của Trung Quốc chỉ phục vụ cho mục tiêu chính trị hiện tại của họ. 

Trước đó, chính phủ Đài Loan đã cấm các quan chức, giáo viên và học sinh tham dự bất kỳ sự kiện nào do Trung Quốc tổ chức nhân dịp Bắc Kinh đánh dấu 80 năm Đài Loan “trở về” với Trung Quốc đại lục. Đài Bắc cho rằng Bắc Kinh đang cố tình bóp méo quá khứ, vì ngày 25/10 thực chất chỉ là thời điểm Nhật Bản (sau 50 năm cai trị) chấm dứt quyền lực tại Đài Loan vào năm 1945, và trao lại quyền kiểm soát cho chính phủ Trung Hoa Dân Quốc (ROC). Nói như vậy cho thấy rằng cả Đài Bắc và Bắc Kinh đều thừa nhận sự kiện Nhật Bản đầu hàng, nhưng ý nghĩa chính trị mà hai bên truyền tải lại hoàn toàn khác nhau.

Trong ngày kỷ niệm, Hội đồng Các vấn đề Đại lục (Mainland Affairs Council - MAC), cơ quan phụ trách quan hệ xuyên eo biển của Đài Loan, đã ra tuyên bố mạnh mẽ, bác bỏ những “lợi ích sau thống nhất” (benefits after unification) mà Trung Quốc quảng bá. Theo MAC, những thông điệp đó không có bất kỳ sức hấp dẫn nào đối với người dân Đài Loan, bởi chúng bỏ qua thực tế căn bản rằng hai bờ eo biển tồn tại những khác biệt mang tính hệ thống không thể dung hòa. Đồng thời, MAC cho rằng Bắc Kinh đang cố gắng đơn phương vạch ra một lộ trình thống nhất, sử dụng những lời mời chào kinh tế để lôi kéo người dân Đài Loan, trong khi hoàn toàn phớt lờ nguyện vọng tự quyết của xã hội Đài Loan.

Từ những phản ứng của Đài Loan, có thể thấy chính quyền hòn đảo không chỉ muốn bác bỏ một lễ kỷ niệm mà Trung Quốc tổ chức, mà còn muốn khẳng định rằng tương lai của Đài Bắc không thể được định hình bằng những diễn giải lịch sử do Bắc Kinh áp đặt. 

Nội bộ Đài Loan tranh cãi

Tuy nhiên, điều rắc rối nằm ở chỗ chính quyền DPP không chỉ đang đối diện với động thái leo thang chính trị từ Đại lục, mà còn phải giải quyết sự khác biệt quan điểm trong nội bộ hòn đảo.

Lịch sử Đài Loan giai đoạn cuối thế kỷ 19 đến giữa thế kỷ 20 là một chuỗi biến động sâu sắc, gắn liền với những cuộc chiến và sự thay đổi trật tự khu vực. Năm 1894, chiến tranh Trung - Nhật lần thứ nhất bùng nổ dưới triều vua Quang Tự. Sau thất bại nặng nề, triều đình Mãn Thanh buộc phải ký Hiệp ước Shimonoseki năm 1895, chính thức nhượng Đài Loan và quần đảo Bành Hồ cho Nhật Bản.

Khi Nhật Bản mở rộng xâm lược Trung Quốc đầu thế kỷ 20, làn sóng phản kháng trong xã hội Trung Quốc lên đến đỉnh điểm. Tưởng Giới Thạch, khi đó là Tổng Tư lệnh Mặt trận Trung Quốc, kêu gọi toàn dân tham gia kháng chiến. Cuộc chiến tranh Trung - Nhật lần thứ hai trở thành cuộc chiến vệ quốc đẫm máu nhất trong lịch sử Trung Quốc, kéo dài tám năm cho đến khi Nhật Bản tuyên bố đầu hàng vô điều kiện vào ngày 15/8/1945.

Song song với chiến sự, các cường quốc phe Đồng minh từng bước xác lập việc trao trả Đài Loan cho ROC. Tại Hội nghị Cairo (1943), Tưởng Giới Thạch, Tổng thống Mỹ Franklin Roosevelt và Thủ tướng Anh Winston Churchill thống nhất Tuyên bố Cairo, nhấn mạnh rằng “mọi lãnh thổ bị Nhật Bản chiếm đoạt từ Trung Quốc, bao gồm Mãn Châu, Đài Loan và quần đảo Bành Hồ, sẽ được trả lại cho Trung Hoa Dân Quốc” (all the territories Japan has stolen from the Chinese, such as Manchuria, Formosa, and the Pescadores, shall be restored to the Republic of China). 

Tuyên bố này sau đó được tái khẳng định trong Tuyên bố Potsdam năm 1945. Khi Nhật Bản ký văn kiện đầu hàng trên chiến hạm USS Missouri ngày 2/9/1945, Tokyo chính thức chấp nhận các điều khoản này. Tại Đài Bắc, ngày 25/10/1945, lực lượng Nhật Bản trên đảo đầu hàng quân đội Quốc dân Đảng (Kuomintang - KMT), đánh dấu việc chấm dứt 50 năm cai trị thuộc địa và mở ra thời kỳ Đài Loan trở lại dưới quyền lãnh đạo của ROC. 

Dưới sự lãnh đạo của KMT, Ngày Nhượng bộ Đài Loan (25/10) được công nhận là ngày lễ quốc gia từ năm 1946, nhằm khơi dậy lòng biết ơn đối với KMT và nhấn mạnh vai trò của đảng này trong việc kết thúc thời kỳ thuộc địa Nhật Bản. Sau khi chính phủ ROC chuyển sang Đài Bắc vào năm 1949, ngày lễ này tiếp tục duy trì.

Tuy nhiên, khi DPP lên cầm quyền năm 2000, ngày lễ bị loại bỏ, phản ánh nỗ lực tách Đài Loan khỏi các diễn ngôn lịch sử gắn với KMT và khỏi bất kỳ khung diễn giải nào có thể bị Trung Quốc đại lục khai thác. Hơn nữa, việc duy trì ngày lễ ảnh hưởng tới quan hệ Đài Loan - Nhật Bản, vốn là một trọng tâm mà DPP theo đuổi, do đó đảng này muốn hạn chế nhấn mạnh vào diễn ngôn “trở về ROC”. 

Năm nay, để nhượng bộ phần nào với KMT, Tổng thống Lại Thanh Đức (Lai Ching-te) tái đưa ngày 25/10 trở thành ngày lễ quốc gia, nhưng với tên gọi mới “Ngày Nhượng bộ và Kỷ niệm Trận Guningtou” (Taiwan Retrocession Day and the Anniversary of the Battle of Guningtou). Trận Guningtou, nơi quân của KMT đánh bại lực lượng của Đảng Cộng sản từ ngày 25 - 27/10/1949, là biểu tượng cho phong trào “kháng Cộng, bảo vệ Đài Loan”. Chiến thắng này đã khiến lực lượng của Đảng Cộng sản từ bỏ kế hoạch đổ bộ, đặt nền móng cho sự chia cắt hai bờ eo biển kéo dài đến nay.

Bằng cách hợp nhất hai sự kiện, chính quyền DPP dường như đang cố gắng vừa tránh việc tôn vinh quá mức vai trò của KMT, vừa hạn chế tác động tới quan hệ với Nhật Bản, đồng thời làm suy giảm khả năng Bắc Kinh sử dụng ngày 25/10 để hậu thuẫn cho luận điệu “thống nhất”. 

Tuy nhiên, vì chỉ mới khôi phục một phần Ngày Nhượng bộ, chính phủ DPP vẫn không thể thoát khỏi sự chỉ trích từ KMT. Chẳng hạn, cựu Tổng thống Mã Anh Cửu (Ma Ying-jeou) (cầm quyền trong giai đoạn 2008 - 2016, thuộc KMT) nhấn mạnh rằng nếu không có thắng lợi trong cuộc kháng chiến chống Nhật, sẽ không có ngày Đài Loan trở về, và nếu không có sự trở về đó, ROC ngày nay đã không thể hưởng hòa bình và thịnh vượng. Do đó, những gì mà DPP đang lựa chọn là bóp méo sự thật lịch sử, xúc phạm ý nghĩa của ngày 25/10/1945, và phủ nhận sự hy sinh của những người Đài Loan đã chiến đấu chống ngoại xâm. Ông Mã cũng cho rằng việc kỷ niệm cuộc kháng chiến không nhằm khơi dậy hận thù, mà là để lên án chiến tranh, bảo vệ hòa bình và ngăn ngừa những thảm kịch tương tự tái diễn. 

Về cơ bản, KMT ủng hộ thuật ngữ “nhượng bộ”, nhưng đảng này phủ nhận diễn ngôn của Đảng Cộng sản Trung Quốc về việc ai là lực lượng dẫn dắt cuộc chiến chống Nhật, bởi điều đó làm lu mờ vai trò lịch sử của chính KMT. Sự nhập nhằng như vậy khiến Đài Loan vẫn bị tranh cãi giữa hai luồng ý kiến, dẫn dắt bởi cách nhìn nhận khác nhau của DPP và KMT.  

***

Tóm lại, quan điểm ủng hộ bản sắc riêng của Đài Loan khiến DPP rơi vào tình thế lưỡng nan. Nếu muốn tách biệt bản sắc Đài Loan khỏi Trung Quốc, DPP buộc phải giảm nhẹ vai trò của cuộc kháng chiến chống Nhật, bởi sự kiện này gắn chặt với chính quyền ROC do KMT lãnh đạo. Thừa nhận lịch sử đó chẳng khác nào công nhận tính liên tục của ROC và mối dây liên hệ lịch sử giữa Đài Loan với Trung Quốc đại lục. Ngược lại, nếu tiếp nhận các diễn giải của Trung Quốc về Ngày Kỷ niệm Phục hồi Đài Loan, DPP sẽ rơi vào tình thế công nhận một khung lịch sử mà Bắc Kinh sử dụng để biện minh cho yêu sách chủ quyền. Trong khi đó, ở bên kia chiến tuyến, bất kể Đài Bắc chọn cách tiếp cận như thế nào, việc chính thức tổ chức Ngày Kỷ niệm Phục hồi Đài Loan cho thấy chính quyền Bắc Kinh đang kiên định với nguyên tắc “Một Trung Quốc”, tức là Đài Loan phải là lãnh thổ không thể tách rời đối với Đại lục, quyết tâm bảo vệ yêu sách chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ. 

https://www.vsforum.org/article/trung-quoc-dai-loan-tranh-cai-ve-dien-giai-lich-su