Yên Báy

https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.5367/000000002101297099

https://ink.library.smu.edu.sg/soss_research/274/

...Thời kỳ Thực Dân Pháp đô hộ nước Việt Nam, sau hòa ước Thiên Tân ngày 9/6/1885 ký kết giữa Pháp và Mãn Thanh tại đảo Hải Nam, vào đời vua Thành Thái triều Nguyễn. Thời kỳ này thực dân Pháp đặt ách đô hộ lên toàn cõi miền Bắc gọi là “Bắc Kỳ”, để chấn chỉnh, bình định “Bắc Kỳ”, ngăn chặn sự đánh chiếm của triều đình Mãn Thanh, thực dân Pháp thành lập các “Đạo Quan Binh” tại Bắc Kỳ, tách phần thượng du Tỉnh Hưng Hóa từ Lai Châu đến Hà Giang miền thượng du Bắc Kỳ làm Đạo Quan Binh Lào Cai, tỉnh lỵ đặt ở Lào Cai (Lão Nhai). Đạo Quan Binh gồm có 4 hạt: Lào Cai, Bảo Hà, Nghĩa Lộ, Yên Báy thêm hai châu là Chiêu Tấn và Thủy Vi. Hạt Bảo Hà chỉ có 1 châu là Văn Bàn, Hạt Nghĩa Lộ có 2 châu là Văn Chấn và Tú Lệ, Hạt Yên Bái có 1 huyện là Trấn Yên. Lúc này theo bản đồ trên đây thì Yên Báy (Báy là y dài).

Bản đồ các "Đạo Quan Binh" quân Pháp đóng tại Bắc Kỳ năm 1891- Địa danh Yên-Báy (Y dài) của Đội Quân Binh số 3-TM

Ngày 9-9-1891, toàn quyền Đông Dương của Pháp lại ra Nghị Định quy định địa bàn của các tiểu quân khu, đồng thời thành lập thêm các tiểu quân khu: tiểu quân khu Lào Cai, tiểu quân khu Yên Báy, tiểu quân khu Tuyên Quang.

 
Sơ Đồ tỉnh Yên Báy 1930 dưới thời Pháp thuộc-Yên Báy (y dài). Trong sơ đồ này có hai chữ "A" đó là Đồn Thấp và Đồn Cao mà cuộc Tổng Khởi Nghĩa của VNQDĐ ngày 10-02-1930 đã chiếm Đồn Thấp

Tiểu quân khu Yên Báy gồm Châu Lục An (tỉnh Lào Cai), huyện Hạ Hòa (tỉnh Sơn Tây) và các huyện Cẩm Khê, Yên Lập, Trấn Yên (của tỉnh Hưng Hóa). Thủ phủ tiểu quân khu đặt tại địa danh Yên Báy (y dài).

Cho đến cuối năm 1891, thấy công cuộc bình định kém hiệu quả, thực dân Pháp quyết định nâng cao hơn nữa quyền lực của các khu vực quân sự nên đã lập ra các đạo quan binh ở Bắc Kỳ thay thế cho các tiểu quân khu cũ. Mỗi đạo quan binh do một sĩ quan Pháp làm tư lệnh, có quyền về quân sự và dân sự, độc lập chỉ huy. Viên tư lệnh này có quyền ngang với Thống Sứ Bắc Kỳ về mặt quân sự, chỉ chịu sự chỉ đạo của viên toàn quyền Đông Dương. Thời kỳ này, Pháp đã thiết lập ở Bắc Kỳ gồm 4 đạo quan binh: Phả Lại, Lạng Sơn, Yên Báy (y dài), Sơn La. Thủ phủ đạo quân binh 3 đặt tại Đồn Binh Yên Báy (y dài).

Ngày 11- 4 – 1900, thực dân Pháp thành lập đơn vị hành chính tỉnh Yên Báy gồm có phủ Trấn Yên, hai châu Văn Chấn, Văn Bàn và thị xã tỉnh lỵ đặt tại Yên Báy. Từ năm 1910-1930, Pháp chuyển châu Lục Yên (tỉnh Tuyên Quang) và châu Than Uyên (tỉnh Lai Châu) vào tỉnh Yên Báy, lúc này trên giấy tờ bản đồ vẫn là dùng chữ Yên-Báy.

Tại sao “Tổng Khởi Nghĩa Yên Báy” Báy là y dài?

 
Bao Pháp năm 1930 đăng cuộc cách mạng Yên Báy (y dài)

Trong lịch sử cận đại của Việt Nam, giai đoạn đấu tranh cho nền độc lập dân tộc, có một đảng cách mạng ra đời trong hoàn cảnh đất nước bị thực dân Pháp xâm lược đặt ách đô hộ trên toàn cõi Việt Nam, đời sống dân chúng bị bóc lột,cùng cực lầm than. Đứng trước thảm trạng đen tối của dân tộc, những chàng trai trí thức trẻ yêu nước, thấm nhuần tinh thần quốc gia dân tộc và ảnh hưởng tư tưởng tự do dân chủ tây phương như cuộc cách mạng nước Pháp 1789, đặc biệt là cuộc cách mạng Tân Hợi (1911) do nhà yêu nước Tôn Dật Tiên lãnh đạo.

Đảng cách mạng đã được khai sinh từ trong lòng dân tộc, hy sinh vì dân tộc và dựa vào sức mạnh dân tộc mà chiến đấu, đảng cách mạng được khai sinh vào đêm 24, rạng ngày 25 tháng 12 năm 1927 tại làng Thể Giáo Hà Nội có tên là “Việt Nam Quốc Dân Đảng”.
Rồi đúng như phương châm của Việt Nam Quốc Dân Đảng đã đề ra, vì nước hy sinh, vì dân quên mình, như lời thuật lại trong tác phẩm: Nguyễn Thái Học của nhà cách mạng Nhượng Tống xuất bản năm 1945. Nhượng Tống là người đồng thành lập ĐẢNG là một nhà báo, soạn giả, nhà tư tưởng, nhà cách mạng, là một người bạn, một đồng chí của Nguyễn Thái Học đã viết về người lãnh đạo cuộc tổng khởi nghĩa long trời lỡ đất với câu nói được khắc ghi vào lịch sử tại Hội Nghị Võng La khi đảng quyết định tổng khởi nghĩa:
“Chết đi để cả thế giới biết được cái dân tộc này còn sống, chết đi để lại cái gương hy sinh cho đời sau nối bước: Không thành công, thì thành nhân“.
Tổng khởi nghĩa đã được nổ ra đầu tiên tại đồn binh Yên Báy (y dài, như đã trình bày trên dựa vào các bản đồ thời ấy) vào lúc 2 giờ khuya ngày 9, rạng ngày 10-2-1930, từ Yên Báy, Lâm Thao, Hưng Hoá, đánh bom cầu Long Biên, ném bom Hà Nội, đánh Đáp Cầu, Phả Lại, tấn công đồn binh Kiến An, đánh Phủ Dực, Vĩnh Hảo, Thái Bình… tại khắp các tỉnh Bắc Kỳ, lực lượng cách mạng quân gồm: Học sinh, sinh viên, viên chức, giáo viên và binh lính người Việt trong quân đội Pháp.Vì quân cách mạng VNQDĐ phát khởi tiếng súng đầu tiên tấn công bằng vũ trang quy mô có sự tham gia của binh lính người Việt tại đồn binh Yên Báy (trên bản đồ “Yen-Bay”) thuộc Đội Quan Binh Thứ III của Pháp tại Bắc Kỳ, giao tranh kịch liệt đã xảy ra giữa quân cách mạng VNQDĐ với quân đội thực dân Pháp, khiến cho thực dân một phen khiếp vía tỉnh giấc mộng An Nam. Nên Thực Dân Pháp gọi cuộc Tổng Khởi Nghĩa 10/02/1930 của VNQDĐ là “Tổng Khởi Nghĩa Yên Báy” (Báy y dài). Vì sao? Rất là logic vi nó nổ ra đầu tiên đánh đồn bin Yên Báy thuộc đạo quan binh thứ 3 của Pháp…và Yên Báy vào lúc đó trên bản đồ ghi lại Báy là “y dài”

IVTừ Tổng Khởi Nghĩa Yên Báy (y dài) đưa đến Tinh Thần Yên Báy Bất Diệt Báy phải là “Y” dài?

 
Báo Phong Hóa năm 1936 cũng dùng Yên Báy (y dài)

Tổng Khởi Nghĩa Yên Báy thất bại, chính quyền thực dân  thẳng tay đàn áp, truy lùng bắt bớ khắp mọi nơi. Thêm vào trước đó, vào tháng 12,1929 xảy ra vụ án ám sát tên trùm mộ phu Ba-Danh, thực dân Pháp thành lập Hội Đồng Đề Hình tại Hà Nội để xét sử các chiến sĩ VNQDĐ đã có rất nhiều đảng viên VNQDĐ bị tù khổ sai chung thân bị đưa đi đày tại Côn Đảo.
Kế đến xảy ra cuộc Tổng Khởi Nghĩa Yên Báy của Việt Nam Quốc Dân Đảng. Thực Dân Pháp đưa Hội Đồng Đề Hình lên Yên Báy, xét xử các chiến sĩ cách mạng VNQDĐ.
Đáng kể nhất ngày 17-6-1930 đảng trưởng Nguyễn Thái Học và 12 nhà ái quốc của VNQDĐ đền nợ nước tại pháp trường Yên Báy (y dài), không có giấy bút nào có thể kê khai rõ đầy đủ, những sự hy sinh xương máu của Quốc Dân đồng bào trong cuộc đấu tranh giành độc lập cho dân tộc Việt Nam.

Máu chảy thành sông,
Xương chất thành núi!..
Với những con người bất tử đền nợ nước.

Tổng Khởi Nghĩa Yên Báy đến nay đã trải qua bao thế hệ, với qua bao biến cố lịch sử thăng trầm của đất nước.Tinh thần Yên Báy bất diệt, sống mãi trong lòng dân tộc Việt Nam.Cho dù Việt Nam dưới bất cứ thể chế chính trị, tôn giáo tín ngưỡng, sắc tộc màu da, ngôn ngữ quốc tịch, biên giới lãnh thổ.  Bó đuốc Yên Báy vẫn được thắp sáng ngời theo từng chặng đường lịch sử dân tộc Việt Nam.
Cuộc khởi nghĩa tại Yên Báy (y dài theo sử liệu trong bản đồ năm 1930), đảng trưởng VNQDĐ, Nguyễn Thái Học cùng 12 liệt sĩ cũng lên đoạn đầu đài đền nợ nước tại pháp trường Yên Báy. Như vậy thì “Tinh Thần Yên Báy Bất Diệt” với chữ “y dài” là sự chọn lựa tôn trọng sự hy sinh to lớn của tiền nhân và đúng với vị trí của lịch sử của nó thời bấy giờ.

Một đề nghị:

Đến đây chắc cũng đủ chứng liệu và sự kiện về “Tinh Thần Yên Báy Bất Diệt” là nên dùng Y dài, vì nó đúng nguyên thủy địa danh khi các anh hùng dân tộc đã hy sinh thân mệnh của mình chứ dùng chữ Yên Bái (i ngắn) không chuẩn. Vậy xin có đề nghị:

1-Nếu khi đưa những thông tin tình hình thời sự hiện nay thì nên dùng nguyên tắc viết chính tả I ” Tỉnh Yên Bái” mà mọi người đã quen từ bao năm nay và nó trở thành địa danh của sản phẩm thương mãi hiện nay, vì ngày này người ta đã đổi chữ Báy ra Bái rồi….

2- Khi viết có liên quan đế sự kiện lịch sử của cuộc “Tổng Khởi Nghĩa Yên Báy” hay ”Tinh Thần Yên Báy Bất Diệt” thì nên dùng chữ Y.
Bởi vì, “Tổng Khởi Nghĩa Yên Báy” là một danh từ riêng, được khắc ghi vào lịch sử Việt Nam trong giai đoạn đầu tranh cho nền dân tộc, và sự kiện lịch sử này được cả thế giới biết đến của một cuộc cách mạng có  tên “Tổng Khởi Nghĩa Yên Báy”.

Nét son được ghi nhận đây là một cuộc cách mạng của một đảng chính trị đầu tiên của một đất nước đang còn chế độ phong kiến và đô hộ thực dân. Cuộc cách mạng mang tư tưởng tự do, dân chủ của những người yêu nước trong tinh thần giành độc lập và xây dựng một đất nước dân chủ hầu mang lại ấm no hạnh phúc cho toàn dân, cuộc khởi nghĩa của một dân tộc nhược tiểu đã dám đứng lên chống lại một nước thực dân đang hùng mạnh. ( mời các bạn vào link kề bên, nên đọc thêm bài tại link này của các nhà nghiên cứu sử trên thế giới sẽ có thêm hiểu biết về „Khởi Nghĩa Yên Báy“ được các sử gia thế giới, ( Chiccago - Mỹ; Carmbirght – Anh; Sorbon – Pháp)“ về giá trị đặc trưng tiểu biếu của cuộc cách mạng được ghi nhận và danh sách các cuộc cách mạng thế giới tuy rằng „Tổng Khởi Nghĩa bị thất bại. ... của các đại học) Indochine : La grande révolte de 1930 

Trich dân từ bài viết của Lê Hoàng Châu
 

Bản đồ Việt Nam năm 1931 Yên Báy là y dài (mũi tên xanh)

————————————————————————————————————————
Tài Liệu tham khảo:
- Bản đồ tỉnh Yên Bái, báo, sách, hình ảnh, dữ kiện có liên quan đến Yên Bái, từ 1920 đến 1930, đến nay.
- Pacification of Tonkin  http://en.wikipedia.org/wiki/Pacification_of_Tonkin
- l’ Indochine Coloniale -Plans et cartes http://belleindochine.free.fr/Carte.htm
- Historical background  http://www.memorial-indochine.org/2_en_historique.php
- Báo Phong Hoá 1936
- Báo Đông Pháp 1929
- Báo chí Việt Nam từ thế kỷ -  đầu thế kỷ 20.
- Sách Miền Bắc Khai Nguyên NXB-Cửu Long Giang – TOAN ÁNH-1962
- Indochine : La grande révolte de 1930
- http://www.histoire.presse.fr/content/recherche/article?id=5531
- Lịch Sử Đấu Tranh Cận Đại – Việt Nam Quốc Dân Đảng (Hoàng Văn Đào)
- Nguyễn Thái Học của Nhượng Tống
- Từ Yên Báy Đến Các Ngục Thất Hỏa Lò Côn-Nôn của Ký Thân Nguyễn Hải Hàm,
- (*) nói thêm về chữ i và y trong chính tả tiếng Việt http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=54&rb=06

« Sửa lần cuối: 18/06/2011, 21:07:05 gửi bởi Hoàng-Lê » 

Hiệu đính Trung Hiếu 2025