Thiên Ngân / Tạp chí Luật Khoa
14/7/2025
Các đại biểu tại cuộc họp của Ủy ban SEANWFZ. Nguồn ảnh: Bernama.
Việc Trung Quốc sẵn sàng ký SEANWFZ giúp ASEAN củng cố vị thế trong khu vực, và Bắc Kinh cũng có thể qua đó đạt nhiều mục tiêu chiến lược. ASEAN sẽ còn cần cân nhắc kĩ những rủi ro nào trước quyết định tham gia của Trung Quốc?
Trong một động thái gây chú ý, ngày 10/7, Ngoại trưởng Malaysia Mohamad Hasan thông báo Trung Quốc tuyên bố sẵn sàng ký Hiệp ước về khu vực Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân (SEANWFZ) “mà không kèm bất kỳ điều kiện nào”. [1] Nếu điều này diễn ra, Trung Quốc sẽ là quốc gia sở hữu vũ khí hạt nhân đầu tiên ký kết Hiệp ước này. [2]
Đây không chỉ là một bước đi có tính biểu tượng mạnh mẽ, giúp củng cố địa vị của Bắc Kinh trên trường quốc tế, mà còn kèm theo nhiều toan tính chiến lược. Bài viết này phân tích tầm quan trọng của SEANWFZ, mục tiêu của Trung Quốc khi tuyên bố tham gia Hiệp ước, và tác động tiềm tàng từ bước đi này của Bắc Kinh đối với ASEAN cũng như đối với cấu trúc an ninh khu vực.
SEANWFZ: Lá chắn an ninh cho Đông Nam Á
Được ký kết vào ngày 15/12/1995, Hiệp ước SEANWFZ đánh dấu nỗ lực tập thể của các quốc gia ASEAN trong việc xây dựng một khu vực Đông Nam Á “sạch bóng” vũ khí hạt nhân. Vì được ký kết tại Bangkok, SEANWFZ còn được gọi là Hiệp ước Bangkok (Bangkok Treaty).
Nỗ lực này có giá trị thực tiễn to lớn trong việc giải quyết những hệ luỵ và nguy cơ đối với an ninh khu vực, sau mấy thập niên các siêu cường ra sức chạy đua vũ khí hạt nhân trong thời Chiến tranh Lạnh. Vai trò của Hiệp ước này vẫn còn quan trọng cho đến hiện tại, khi mà thế giới vẫn còn quan ngại về mối đe doạ khủng khiếp từ vũ khí hạt nhân, nhất là lúc các căng thẳng giữa Mỹ, Trung Quốc, và Nga vẫn đang âm ỉ.
Trong bài phát biểu khai mạc tại cuộc họp Ủy ban SEANWFZ bên lề Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 58 và những phát biểu trong các cuộc họp liên quan, ông Mohamad cũng tái khẳng định cam kết của ASEAN trong việc thực hiện các điều khoản của SEANWFZ.
“Trước mối đe dọa vẫn còn hiện hữu của vũ khí hạt nhân đối với nhân loại, tôi kêu gọi tất cả các quốc gia thành viên ASEAN hãy đoàn kết trong nỗ lực hướng tới một Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân”, Ông Mohamad tuyên bố. [3]
Về “quy định cứng”, Hiệp ước ràng buộc các quốc gia thành viên không được phát triển, sản xuất, sở hữu, thử nghiệm, triển khai hoặc vận chuyển vũ khí hạt nhân. [4] Ở ý nghĩa chiến lược, SEANWFZ còn mang giá trị biểu tượng quan trọng, giúp xây dựng hình ảnh và khẳng định lập trường của ASEAN trong việc “thoát ly” khỏi cuộc đua hạt nhân giữa các cường quốc. Đồng thời, qua đó nhấn mạnh vai trò trung gian, hòa giải của khối này trong việc giúp duy trì trật tự quốc tế.
Điểm đặc biệt là SEANWFZ còn mời gọi năm cường quốc hạt nhân (thường được gọi là P5) – bao gồm Mỹ, Nga, Trung Quốc, Pháp và Anh – ký Nghị định thư bổ sung với ASEAN, cam kết sẽ không sử dụng hay đe dọa sử dụng vũ khí hạt nhân trong khu vực này. Các quốc gia ASEAN cũng cam kết đẩy mạnh tham vấn với các cường quốc sở hữu vũ khí hạt nhân nhằm ký kết Nghị định thư SEANWFZ. [5] Tuy nhiên, cho đến nay, chỉ có Trung Quốc – một cường quốc ngày càng có ảnh hưởng lớn trên thế giới – bày tỏ thiện chí nghiêm túc đối với những thoả thuận nêu trên.
Vì sao Trung Quốc sốt sắng với SEANWFZ?
Trong gần ba thập kỷ qua, Bắc Kinh vẫn né tránh ký kết Nghị định thư của SEANWFZ do những lo ngại rằng các điều khoản có thể ảnh hưởng đến quyền tự do hoạt động quân sự của họ, đặc biệt là các hoạt động quân sự liên quan đến tranh chấp ở Biển Đông. Vậy tại sao giờ đây Trung Quốc bỗng dưng sẵn sàng ký kết mà không kèm theo bất kỳ điều kiện nào?
Thứ nhất, đây là một động thái ngoại giao mềm nhằm củng cố hình ảnh “nước lớn có trách nhiệm”, giữa lúc Bắc Kinh đang đối mặt với những chỉ trích ngày càng gia tăng về các hành vi gây sức ép trong khu vực, nhất là ở Biển Đông và eo biển Đài Loan.
Trong cuộc họp báo thường kỳ của Bộ Ngoại giao Trung Quốc, người phát ngôn Mao Ninh tuyên bố Trung Quốc là “đối tác chiến lược toàn diện và láng giềng hữu nghị” của ASEAN, đồng thời khẳng định: “Chúng tôi đã nhiều lần nói rằng Trung Quốc sẵn sàng dẫn đầu việc ký kết Nghị định thư của Hiệp ước SEANWFZ”. [6]
Việc ký kết SEANWFZ mà không kèm theo yêu sách có thể giúp Trung Quốc “ghi điểm” trong mắt các quốc gia ASEAN. Điều này càng có ý nghĩa khi Mỹ đang tích cực tăng cường hiện diện quân sự tại khu vực này, nhất là thông qua liên kết an ninh ba bên AUKUS (được ký năm 2021 với Anh và Australia) để thúc đẩy khả năng phát triển tàu ngầm hạt nhân ở khu vực.
Thứ hai, việc ký SEANWFZ giúp Bắc Kinh hạ nhiệt trên mặt trận ngoại giao, trong bối cảnh căng thẳng ở Biển Đông giữa quốc gia này với Philippines hay Việt Nam vẫn còn phức tạp.
Cụ thể, SEANWFZ tạo cơ hội để Trung Quốc “bẻ lái” cuộc đối thoại khu vực từ các vấn đề an ninh cứng sang các vấn đề không mang tính đối đầu và có tính hợp tác, như các cam kết phi hạt nhân hóa, từ đó làm lu mờ các chỉ trích của các quốc gia trong khu vực về những hành vi gây hấn trên Biển Đông của cường quốc thứ hai thế giới.
Thứ ba, Trung Quốc cũng có thể sử dụng việc ký SEANWFZ như một công cụ để gây sức ép gián tiếp lên Mỹ, điều mà cho đến nay Trung Quốc vẫn chưa có cơ hội nào thực hiện, dù là cường quốc giữ ưu thế quân sự hàng đầu thế giới.
Trong bối cảnh cuộc đối đầu Trung – Mỹ ngày càng mang tính toàn diện, Bắc Kinh có lẽ muốn định vị mình là “người gìn giữ hòa bình” thay vì “kẻ gây bất ổn”. Khi chính quyền Donald Trump đang gây sức ép lên các quốc gia Đông Nam Á với chính sách thuế quan mang tính khắt khe và cưỡng bách, thì Trung Quốc có thể chứng tỏ mình là cường quốc thân thiện và có trách nhiệm.
Đây có phải là “chiến thắng” cho ASEAN?
Việc Trung Quốc chấp thuận ký SEANWFZ có thể được xem là một thắng lợi ngoại giao cho ASEAN. Tuy nhiên, sự nhiệt tình bất ngờ của Bắc Kinh cũng tiềm ẩn những nguy cơ khó đoán.
Trước tiên, phải khẳng địnhlợi ích trước mắt cho ASEAN từ việc Trung Quốc tham gia Hiệp ước là khá rõ và không thể phủ nhận. Ngay đến chuyện Trung Quốc công nhận giá trị của một sáng kiến khu vực do ASEAN dẫn dắt cũng là điều không phải lúc nào cũng xảy ra. Hiện cơ chế quan trọng để “hạ nhiệt” căng thẳng tại Biển Đông là Bộ Quy tắc ứng xử trên Biển Đông (COC) vẫn còn khá xa vời, dù đã được tiến hành từ năm 1996. [7] Do đó, việc ASEAN thành công kêu gọi Trung Quốc ký kết SEANWFZ có thể được xem như bằng chứng cho thấy ASEAN vẫn có khả năng “đặt ra luật chơi” trong một số lĩnh vực nhất định.
Ngoài ra, việc Trung Quốc ký SEANWFZ cũng sẽ giúp tăng tính hợp pháp và ràng buộc của hiệp ước, tạo thêm lớp bảo vệ pháp lý cho Đông Nam Á trước những mối đe dọa hạt nhân, dù trước tiên chỉ là từ phía Trung Quốc. Hơn nữa, chặng đường để ASEAN thuyết phục các cường quốc hạt nhân khác ký SEANWFZ có lẽ vẫn còn nhiều khó khăn.
Tuy nhiên, cái giá ASEAN phải trả cho sự tham gia này có thể không nhỏ. Một khi Trung Quốc ký kết SEANWFZ, Bắc Kinh có thể yêu cầu ASEAN chấp thuận cách diễn giải của họ về các phạm vi lãnh thổ được áp dụng, chẳng hạn như loại trừ các khu vực đang tranh chấp ở Biển Đông khỏi hiệu lực của SEANWFZ. Điều này không chỉ tạo tiền lệ nguy hiểm, mà còn có thể phá vỡ tính nhất quán và trung lập mà ASEAN cố công duy trì suốt nhiều năm qua.
Một nguy cơ khác là việc Trung Quốc ký SEANWFZ có thể làm giảm đi sự lo ngại của một số nước ASEAN đối với các hành vi gây hấn và cưỡng bách của Trung Quốc (chẳng hạn như với Philippines ở Biển Đông), từ đó làm suy yếu động lực nội khối trong việc phản ứng tập thể trước các hành động hung hăng của nước này.
Tương lai nào cho cấu trúc an ninh khu vực?
Nếu Trung Quốc thực sự ký SEANWFZ, đây sẽ là cột mốc quan trọng, tạo lực đẩy cho các cuộc thảo luận sâu hơn về một cấu trúc an ninh khu vực do ASEAN làm trung tâm.
Tuy nhiên, Trung Quốc có thể khéo léo dùng các cam kết để chiếm những lợi thế chiến lược mà không đưa ra những nhượng bộ thực chất. Việc nước này ký SEANWFZ mà không thay đổi các hành xử trên thực địa, như những động thái gây hấn, o ép các nước (đặc biệt ở Biển Đông) sẽ chỉ khiến hiệp ước trở thành một văn bản trên giấy, tuy có tính biểu tượng mà thiếu đi sức nặng thực thi.
Thay vì vội vàng ăn mừng trước sự tham gia của một nước lớn, ASEAN cần tận dụng cơ hội này để định hình khuôn khổ thực thi SEANWFZ một cách rõ ràng, minh bạch và có cơ chế giám sát độc lập.
Đây là lúc tổ chức cần thể hiện bản lĩnh để giữ vững lập trường trung lập và chứng minh rằng những sáng kiến do ASEAN dẫn dắt thực sự có giá trị và hiệu lực.
***
Như vậy, việc Trung Quốc tuyên bố sẵn sàng ký kết SEANWFZ là một tín hiệu đáng chú ý, nhưng đằng sau thiện chí này là những tính toán chiến lược lâu dài. ASEAN sẽ phải thận trọng để đảm bảo lợi ích tập thể thông qua các ràng buộc rõ ràng, tránh rơi vào cái bẫy “ngôn từ không đi đôi với hành động” mà Trung Quốc đã nhiều lần sử dụng.
Chú thích
Đức, N. (2025, July 10). Trung Quốc nhất trí sẽ ký hiệp ước cấm vũ khí hạt nhân Đông Nam Á. Tuổi Trẻ Online. https://tuoitre.vn/trung-quoc-nhat-tri-se-ky-hiep-uoc-cam-vu-khi-hat-nhan-dong-nam-a-2025071015564397.htm
Zaf Seraj, Q. S. (2025, July 10). China to sign nuclear-free Southeast Asia treaty without reservations. The Strait Times. https://www.nst.com.my/news/nation/2025/07/1242648/china-sign-nuclear-free-southeast-asia-treaty-without-reservations
Xinhua. (2025, July 9). ASEAN reaffirms commitment to keep region free of nuclear weapons. https://english.news.cn/asiapacific/20250709/66c7bae7ae5d4f828a80d7c7ee198231/c.html
United Nations. (1995, December 15). Treaty of Bangkok. https://www.un.org/nwfz/content/treaty-bangkok
Bộ Ngoại giao. (2022, August 3). Các nước ASEAN cam kết thực thi Hiệp ước Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân. Báo Chính phủ. https://baochinhphu.vn/cac-nuoc-asean-cam-ket-thuc-thi-hiep-uoc-dong-nam-a-khong-co-vu-khi-hat-nhan-102220803085656832.htm
Newsweek. (2025, July 8). Map Shows ‘Nuclear Weapons-Free Zone’ Backed by Russia and China. https://www.newsweek.com/russia-china-support-southeast-asia-nuclear-weapons-free-zone-treaty-2095866
Đăng, V. H. (2024, February 16). Đàm phán COC: tiếp tục công cuộc vượt cạn. Nghiên cứu Biển Đông. https://nghiencuubiendong.vn/dam-phan-coc-tiep-tuc-cong-cuoc-vuot-can.56519.anews
https://luatkhoa.com/2025/07/trung-quoc-gia-nhap-seanwfz-asean-duoc-gi-va-lo-gi/
Không có nhận xét nào