Hoang Anh Tuan
23/8/2025
Trên Foreign Affairs số tháng 9–10/2025 có đăng bài phân tích trên của tác giả S. C. M. Paine, Giáo sư Lịch sử và Chiến lược tại U.S. Naval War College. Tác giả cho rằng xung đột hiện nay không chỉ là tranh giành quyền lực hay ý thức hệ, mà bắt nguồn từ mâu thuẫn lâu dài giữa hai mô hình quyền lực: lục địa và hải dương. Các cường quốc lục địa coi lãnh thổ là nền tảng, còn các cường quốc hải dương xem thương mại, công nghiệp và thịnh vượng là cốt lõi. Nước Mỹ, dưới thời TT Trump, đứng trước lựa chọn chiến lược: tiếp tục phát huy lợi thế hải dương hay nghiêng về mô hình lục địa.
QUYỀN LỰC TỪ ĐẤT LIỀN
Trong thế giới lục địa, sức mạnh được đo bằng lãnh thổ và khả năng kiểm soát biên giới. Các quốc gia như Nga và Trung Quốc thường ưu tiên quân đội để bảo vệ và mở rộng biên giới. Điều này dẫn đến chiến tranh tiêu hao, phá hủy của cải, và củng cố chế độ độc đoán.
Các cường quốc lục địa thường coi láng giềng là mối đe dọa tiềm tàng. Để duy trì quyền lực, họ tìm cách khống chế hoặc thôn tính các nước yếu hơn. Lịch sử chứng minh rằng chiến lược này dễ dẫn tới vòng xoáy bất ổn và cuối cùng có nguy cơ sụp đổ do kiệt quệ.
QUYỀN LỰC TỪ BIỂN CẢ
Ngược lại, các quốc gia được bảo vệ bởi đại dương, như Mỹ hay Anh, có lợi thế chiến lược. Nhờ giảm nguy cơ bị xâm lược trực tiếp, họ có thể tập trung nguồn lực cho thương mại, công nghiệp và tích lũy của cải.
Truyền thống hải dương khuyến khích tư duy “trò chơi vô hạn”: phát triển thông qua hợp tác thương mại, chia sẻ lợi ích thay vì chiến tranh. Đây là nền tảng của hệ thống luật pháp quốc tế về biển, bảo đảm các tuyến hàng hải an toàn cho thương mại toàn cầu.
BÀI HỌC TỪ NAPOLEON VÀ VƯƠNG QUỐC ANH
Trong thời kỳ Napoléon, Anh không tìm cách đối đầu trực tiếp bằng lục quân, mà dùng hải quân bảo vệ tuyến hàng hải, đồng thời hỗ trợ tài chính cho các đồng minh châu Âu. Sức mạnh kinh tế trở thành vũ khí chiến lược.
Khi Napoléon áp đặt “Hệ thống Lục địa” để phong tỏa Anh, chính Pháp và đồng minh mới chịu thiệt hại nhiều hơn. Khả năng tiếp cận thị trường toàn cầu giúp Anh trụ vững và cuối cùng lật ngược thế cờ. Đây là minh chứng cho sức mạnh vượt trội của chiến lược hải dương.
CÁC SAI LẦM CỦA CƯỜNG QUỐC LỤC ĐỊA
Đức trong thế kỷ XX là ví dụ điển hình. Thay vì phát triển kinh tế, Đức hai lần chọn con đường bành trướng lãnh thổ, mở ra chiến tranh thế giới và phải đối đầu trên nhiều mặt trận. Kết quả là thiệt hại nặng nề và tụt hậu hàng thập kỷ.
Nhật Bản cũng vậy: sau khi thịnh vượng trong trật tự thương mại biển, Tokyo chuyển sang mô hình lục địa với tham vọng ở châu Á. Hệ quả là bị bao vây, kiệt quệ và thất bại trong Thế chiến II. Sau chiến tranh, Nhật trở lại mô hình hải dương và nhanh chóng trở thành nền kinh tế hàng đầu.
LIÊN XÔ VÀ CÁI GIÁ CỦA SỰ QUÁ TẢI
Liên Xô mở rộng ảnh hưởng sau Thế chiến II, áp đặt mô hình kinh tế tập trung ở Đông Âu và nhiều nước đang phát triển. Tuy nhiên, nền kinh tế trì trệ không thể duy trì gánh nặng quân sự và viện trợ toàn cầu.
Sự sụp đổ năm 1991 phản ánh quy luật: mô hình lục địa dễ dẫn tới kiệt quệ. Trong khi đó, Mỹ và đồng minh hải dương đã tận dụng thương mại và liên minh để duy trì sức mạnh và phát triển kinh tế vượt trội.
NGA, TRUNG QUỐC VÀ THÁCH THỨC HIỆN TẠI
Nga hiện theo đuổi chiến lược lục địa, coi Ukraine là “món khai vị” cho tham vọng mở rộng. Chiến dịch tuyên truyền, tin giả và gây bất ổn khu vực là công cụ điển hình.
Trung Quốc vừa hưởng lợi từ hệ thống thương mại biển, vừa hành xử theo logic lục địa. Bắc Kinh đòi chủ quyền lãnh thổ, mở rộng ảnh hưởng qua sáng kiến Vành đai – Con đường, sử dụng chiến tranh kinh tế, mạng và nguồn lực để gia tăng quyền lực.
VAI TRÒ CỦA LIÊN MINH VÀ THỂ CHẾ QUỐC TẾ
Hệ thống trật tự dựa trên biển được bảo vệ nhờ các thể chế quốc tế và liên minh. NATO, EU và nhiều hiệp định thương mại là “bảo hiểm tập thể” chống lại mối đe dọa lục địa.
Khi phối hợp, các nước hải dương có thể huy động sức mạnh tổng hợp. Mỹ, dưới thời TT Trump, vẫn duy trì nhiều biện pháp hỗ trợ đồng minh, song cũng có những dấu hiệu nghiêng về chính sách “Nước Mỹ trên hết” gây lo ngại về sự đoàn kết lâu dài.
CÔNG CỤ KINH TẾ: CẤM VẬN VÀ THƯƠNG MẠI
Để kiềm chế cường quốc lục địa, các cường quốc biển có thể tận dụng thương mại và cấm vận. Ví dụ, các biện pháp trừng phạt làm giảm tăng trưởng kinh tế Nga và hạn chế công nghệ.
Cấm vận giống như “hóa trị kinh tế”: không loại bỏ ngay mối đe dọa, nhưng làm chậm tiến trình và kiềm chế đối thủ. Trong khi đó, thương mại và đầu tư giúp củng cố sức mạnh của khối hải dương và duy trì lợi thế lâu dài.
NGUY CƠ CHIẾN TRANH TOÀN DIỆN
Thế giới hiện có nhiều cường quốc hạt nhân. Nếu xung đột khu vực ở Ukraine, Trung Đông hay châu Phi liên kết, nguy cơ Thế chiến III sẽ tăng cao. Một cuộc chiến như vậy sẽ ảnh hưởng toàn cầu.
Mỹ có lợi thế về địa lý với hai đại dương bảo vệ, nhưng nếu xa rời đồng minh, Washington có thể bị cô lập. Khi đó, Mỹ sẽ phải đối đầu trực diện với Trung Quốc, quốc gia đông dân gấp ba lần và có nền công nghiệp vượt trội.
LỰA CHỌN CHIẾN LƯỢC CỦA MỸ
Mỹ thành công trong Chiến tranh Lạnh nhờ kiên trì chiến lược hải dương, không lao vào đối đầu trực diện mà sử dụng sức mạnh kinh tế và liên minh. Bài học này vẫn còn nguyên giá trị.
Nếu Mỹ tiếp tục duy trì mạng lưới đối tác và đầu tư vào thịnh vượng chung, cục diện sẽ nghiêng về phía trật tự dựa trên biển. Nhưng nếu rẽ sang tư duy lục địa, dựng rào cản và chia rẽ đồng minh, Mỹ có nguy cơ suy yếu lâu dài.
KẾT LUẬN
Cuộc cạnh tranh giữa cường quốc lục địa và hải dương phản ánh hai cách nhìn khác nhau về nguồn gốc sức mạnh. Với vị thế của một quốc gia hải dương, Mỹ có lợi thế nếu duy trì thương mại, liên minh và luật pháp quốc tế. Dưới thời TT Trump, sự lựa chọn giữa “đất liền” và “biển cả” sẽ định hình tương lai của Mỹ cũng như trật tự toàn cầu.
https://www.facebook.com/tuan.hoang.1428
Không có nhận xét nào