Ngọc Hà / Tạp chí Luật Khoa
18/02/2025
"... Mỹ sử dụng sáu tiêu chí để đánh giá nền kinh tế thị trường của Việt Nam, cụ thể: [4]
Phạm vi và mức độ chuyển đổi ngoại tệ;
Khả năng tự do đàm phán mức lương giữa người lao động và người sử dụng lao động;
Phạm vi đầu tư và hợp tác liên doanh của các doanh nghiệp nước ngoài tại Việt Nam;
Phạm vi sở hữu và kiểm soát các phương tiện sản xuất của chính phủ;
Mức độ kiểm soát và phân bổ nguồn lực sản xuất, giá cả, và các quyết định đầu ra cho doanh nghiệp của chính phủ;
Các vấn đề khác liên quan đến nhà nước pháp quyền và tham nhũng.
Ảnh gốc: VGP, Wikimedia Commons. Đồ họa: Thiên Tân / Luật Khoa.
Việc Mỹ từ chối công nhận Việt Nam là nền kinh tế thị trường không chỉ giúp đảm bảo sự công bằng trong cạnh tranh thương mại giữa hai nước, mà còn phản ánh nhiều vấn đề quan trọng đang diễn ra trong nền kinh tế – xã hội của Việt Nam, như tình trạng lạm phát, quyền lợi của người lao động, và quyền tự do kinh doanh.
Vào năm 2002, Bộ Thương mại Mỹ đã xếp Việt Nam vào nhóm nền kinh tế phi thị trường. Quyết định này được đưa ra chỉ một năm sau khi nước ta xác định việc phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN) trong kỳ họp Đại hội 9 của Đảng Cộng sản Việt Nam diễn ra vào tháng 4/2001.
Sau hơn 22 năm tích cực gia nhập các tổ chức kinh tế thế giới, trong đó có Tổ chức Thương mại Quốc tế (WTO) vào năm 2007, ký kết nhiều hiệp định thương mại toàn cầu và nâng cấp quan hệ với Mỹ thành Đối tác Chiến lược Toàn diện vào năm 2023, v.v. Việt Nam vẫn bị Mỹ điều tra và áp dụng thuế chống bán phá giá, chống trợ cấp đối với toàn bộ mặt hàng nhập khẩu từ Việt Nam.
Sự trở lại của Tổng thống Donald Trump – người nổi tiếng với các chính sách bảo hộ mậu dịch qua khẩu hiệu “Nước Mỹ trên hết” (America First), đặt ra nhiều thách thức lớn cho Việt Nam về thương mại và lợi nhuận kinh tế trong bốn năm tới.
Tiêu chí để đánh giá nền kinh tế thị trường của Mỹ
Kinh tế thị trường là hệ thống kinh tế mà trong đó, các quyết định về sản xuất, phân phối, và tiêu dùng hàng hóa được hai lực lượng thị trường chính điều chỉnh là cung và cầu, hay nói cách khác là giữa người mua và người bán, thay vì sự can thiệp trực tiếp của nhà nước.
Điều kiện tiên quyết để một nền kinh tế thị trường có thể vận hành theo đúng nguyên tắc và hiệu quả là tự do, bình đẳng. [1]
Vào ngày 2/8/2024, Bộ Thương mại Mỹ đã chính thức đưa ra bản ghi nhớ (memorandum) về quyết định tiếp tục xếp Việt Nam vào nhóm nền kinh tế phi thị trường sau khi xem xét những nỗ lực của Việt Nam nhằm kêu gọi Mỹ đánh giá lại. [2] [3]
Department of Commerce Final Decision in Review of the Non-Market Economy Status of Vietnam
August 2, 2024
Friday, August 2, 2024
Media Contact: ITA Office of Public Affairs, publicaffairs@trade.gov
Department of Commerce Final Decision in Review of the Non-Market Economy Status of Vietnam
Today, the U.S. Department of Commerce (Commerce) announced its determination that Vietnam will continue to be classified as a non-market economy (NME) country for purposes of calculating U.S. antidumping duties (ADs) on imports from Vietnam. This finding means that the methodology used in calculating U.S. antidumping duties on imports from Vietnam remains the same.
Public comment is a hallmark of Commerce’s trade remedy process. As part of this proceeding, Commerce received over 36,000 pages of comments from U.S. domestic industries as well as the Government of Vietnam. Commerce appreciates and commends U.S. domestic industries as well as Government of Vietnam’s extensive participation in Commerce’s transparent, quasi-judicial process. This determination was based on a thorough evaluation of all the comments submitted.
Commerce’s NME methodology is an important tool used to ensure that Commerce’s dumping calculations reflect economic realities in the market and that U.S. industries get the relief from unfair imports that they are entitled to under the law. Despite Vietnam’s substantive reforms made over the past 20 years, the extensive government involvement in Vietnam’s economy distorts Vietnamese prices and costs and ultimately render them unusable for the purpose of calculating U.S. antidumping duties. Commerce will continue to use market-based prices and costs from a country at a comparable level of economic development to Vietnam that produces comparable merchandise to calculate ADs.
This public decision can be found by referring to case number A-552-833 in Commerce’s Antidumping and Countervailing Duty Centralized Electronic Service System (ACCESS) at access.trade.gov.
Mỹ sử dụng sáu tiêu chí để đánh giá nền kinh tế thị trường của Việt Nam, cụ thể: [4]
Phạm vi và mức độ chuyển đổi ngoại tệ;
Khả năng tự do đàm phán mức lương giữa người lao động và người sử dụng lao động;
Phạm vi đầu tư và hợp tác liên doanh của các doanh nghiệp nước ngoài tại Việt Nam;
Phạm vi sở hữu và kiểm soát các phương tiện sản xuất của chính phủ;
Mức độ kiểm soát và phân bổ nguồn lực sản xuất, giá cả, và các quyết định đầu ra cho doanh nghiệp của chính phủ;
Các vấn đề khác liên quan đến nhà nước pháp quyền và tham nhũng.
Vì sao Việt Nam chưa được công nhận là nền kinh tế thị trường?
Theo Bộ Thương mại Mỹ, Việt Nam vẫn chưa được công nhận là nền kinh tế thị trường vì nhà nước vẫn can thiệp nhiều vào nền kinh tế.
Dưới đây là một số lý do giải thích cho điều này:
Thứ nhất, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam không độc lập với nhà nước và sẵn sàng can thiệp để ổn định tỷ giá. [5]
Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc điều hành chính sách tiền tệ và tỷ giá hối đoái. Nghị định số 70/2014/NĐ-CP đã nêu rõ nhà nước thực hiện điều tiết tỷ giá hối đoái thông qua các công cụ chính sách tiền tệ. [6]
Theo đó, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam can thiệp vào thị trường ngoại hối để điều chỉnh tỷ giá giữa VND và USD, nhằm giảm giá mua bán ở thị trường xuất khẩu. Điều này được thực hiện với mức phạm vi chuyển đổi chỉ khoảng 2%, thay vì để tỷ giá tự do điều chỉnh theo cung và cầu trên thị trường.
Vào năm 2017, Quỹ Tiền tệ Thế giới (IMF) đã chỉ ra rằng Ngân hàng Nhà nước Việt Nam “thiếu độc lập về chính trị và hoạt động” do thống đốc là thành viên thuộc chính phủ. [7]
Sự can thiệp của chính quyền vào thị trường ngoại hối, bao gồm việc mua bán ngoại tệ để ổn định tỷ giá, đã ảnh hưởng đến giá trị VND. Tính tới tháng 6/2024, lượng mua ròng ngoại hối của ngân hàng nhà nước chiếm khoảng 1,5% tổng sản phẩm quốc nội (GDP). [8]
Thứ hai, vấn đề quyền lợi của người lao động. Người lao động không được tự do đình công và thương lượng mức lương cao hơn. Điều này giúp cho Việt Nam duy trì lợi thế về nguồn nhân công giá rẻ trong chuỗi cung ứng toàn cầu, tuy nhiên lại là một bất lợi lớn đối với người lao động trong nước. [9]
Đình công ở Việt Nam bị coi là bất hợp pháp và nhà nước vẫn đang quản lý trực tiếp Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam.
Việt Nam vẫn chưa phê chuẩn Công ước số 87 của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) về quyền tự do liên kết và bảo vệ quyền tổ chức của người lao động. [10] Chính phủ lý giải rằng sự khác biệt về văn hóa và thị trường lao động tại Việt Nam là lý do chưa thực hiện cam kết này.
Bộ Luật Lao động năm 2019 quy định việc cho phép thành lập tổ chức đại diện của người lao động tại doanh nghiệp (tức công đoàn độc lập). Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa có văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn thực hiện.
Bên cạnh đó, nước ta còn tồn tại hai vấn đề nghiêm trọng vi phạm các nguyên tắc công bằng trong nền kinh tế thị trường, đặc biệt là về quyền lợi của người lao động và chi phí sản xuất, đó là lao động trẻ em (child labor) và lao động cưỡng ép (forced labor). [11]
Theo bản ghi nhớ của Bộ Thương mại Mỹ, Việt Nam đã sử dụng hai nguồn lực này để giảm chi phí sản xuất thông qua việc trả lương thấp và không cần phải tuân thủ về việc đảm bảo môi trường làm việc an toàn.
Tỷ lệ thương lượng tập thể (cột kẻ chéo) và mật độ công đoàn (cột màu xanh) ở Việt Nam cùng một số quốc gia châu Á, với sự chênh lệch giữa hai chỉ số đó (đường màu đen, tính theo điểm phần trăm ghi ở trục bên phải). Việt Nam (số liệu năm 2018) có mật độ công đoàn cao so với nhiều nước trong khu vực nhưng tỷ lệ thương lượng tập thể thấp, dẫn đến mức chênh lệch đáng kể. Nguồn: Tổ chức Lao động Quốc tế.
Thứ ba, chính phủ hiện vẫn duy trì kiểm soát chặt chẽ giá cả của sản phẩm và dịch vụ. Mức độ kiểm soát giá của chính phủ cao hơn 1,15 điểm so với tổng thể khu vực châu Á và một phần châu Úc.
Mức độ kiểm soát giá ở Việt Nam so với mức trung bình của khu vực châu Á và một phần châu Úc trong giai đoạn 2019-2023. Nguồn: Economist Intelligence Unit (EIU).
Về nền “kinh tế thị trường định hướng XHCN”
Kinh tế thị trường định hướng XHCN là mô hình mà nhà nước đóng vai trò chủ động trong việc điều hành nền kinh tế. Các tư liệu sản xuất quan trọng như máy móc, đất đai, dây chuyền sản xuất, v.v. không thuộc sở hữu cá nhân mà thuộc về nhà nước hoặc tập thể.
Ngược lại, nền kinh tế thị trường tự do không có sự can thiệp của nhà nước. Trong đó, việc tư nhân hóa doanh nghiệp là ưu tiên và nhà nước chỉ đóng vai trò duy nhất là đảm bảo sự công bằng trên thị trường thông qua các đạo luật và chính sách. Mục đích của việc này là nhằm giảm thiểu rủi ro thao túng thị trường và giá cả, bảo vệ môi trường, quyền sở hữu trí tuệ và ngăn chặn các hành vi gây hại cho nền kinh tế.
Việc nhà nước can thiệp quá sâu vào nền kinh tế có thể dẫn đến tình trạng “tìm kiếm lợi ích ngầm” (rent-seeking) – nơi mà các cá nhân hoặc doanh nghiệp tìm cách lợi dụng mối quan hệ hay chính sách để tạo thế độc quyền, thay vì tập trung vào sản xuất hàng hóa đáp ứng nhu cầu thị trường. [12]
Việc áp dụng định hướng XHCN trong phát triển kinh tế là cần thiết để xây dựng một nhà nước pháp quyền do dân và vì dân. Chủ nghĩa xã hội được các học giả cho rằng là nền tảng để tạo ra một xã hội công bằng, dân chủ, văn minh, dân giàu nước mạnh. [13]
Tuy nhiên, vẫn còn thiếu các minh chứng rõ ràng để chứng minh rằng sự can thiệp của nhà nước đã thực sự giúp tạo ra công bằng kinh tế và phát triển thịnh vượng.
Theo báo cáo của Ngân hàng Thế giới, Việt Nam vẫn đang là một trong những quốc gia có thu nhập trung bình thấp. [14]
Đáng chú ý, nhiều công ty luật lớn tại Mỹ như Wiley và Tổ chức Project 88 đã đưa ra các bình luận về Chỉ thị 24-CT/TW. [15] Họ cho rằng chỉ thị này đã xác nhận vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản trong việc đưa Việt Nam hội nhập thế giới, song song đó là các hạn chế về quyền đình công và thành lập công đoàn độc lập.
Có thể thấy rằng, kinh tế thị trường định hướng XHCN là một chính sách nhằm bảo vệ tính chính danh của cơ quan nhà nước Việt Nam trong việc can thiệp vào các hoạt động của thị trường tự do.
Nhưng vì sao Việt Nam cần Mỹ công nhận là nền kinh tế thị trường?
Việc được công nhận là nền kinh tế thị trường sẽ giúp ngành sản xuất và xuất, nhập khẩu Việt Nam có thêm cơ hội tăng sự cạnh tranh trên thị trường toàn cầu và giảm áp lực cạnh tranh về giá cả, lợi nhuận. [16]
Tính tới tháng 4/2024, Mỹ vẫn là thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam, cao hơn nhiều so với Trung Quốc và khối ASEAN.
Kim ngạch nhập khẩu và xuất khẩu của Việt Nam với các đối tác thương mại lớn trong bốn tháng đầu năm 2024. Nguồn: Tổng cục Thống kê Việt Nam.
Khi Mỹ áp dụng phương pháp xác định giá trị thay thế (surrogate value) đối với các quốc gia chưa được công nhận là nền kinh tế thị trường, họ sẽ sử dụng giá của một quốc gia có nền kinh tế thị trường tương đồng để tính toán giá trị hàng hóa xuất khẩu. [17] Điều này có thể khiến biên độ phá giá bị đẩy lên cao, dẫn đến mức thuế chống bán phá giá nặng hơn, gây bất lợi cho các nhà sản xuất Việt Nam khi xuất khẩu vào Mỹ.
Câu chuyện Việt Nam thiếu đơn hàng xuất khẩu cá tra làm giảm giá trị thị trường nội địa được xem như là một hệ quả kinh tế tiêu cực do các quy định thuế quan và chính sách chống bán phá giá của Mỹ. [18] [19]
Bên cạnh đó, tình trạng lạm phát trong nước tăng cao do chính sách kiềm chế tỷ giá hối đoái làm cho đồng Việt Nam mất giá. Theo báo cáo mới nhất của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, chỉ số giá tiêu dùng (CPI) của nước ta trong tháng 10/2024 tăng 2,89% so với cùng kỳ năm 2023, và lạm phát trung bình tăng 2,69%. [20]
Trong khi đó, giá trị lao động của người lao động sẽ tiếp tục bị định giá thấp so với các nước khác do mức lương thấp, tình trạng sử dụng lao động trẻ em, v.v.
Trước thời Trump 2.0
Theo bản ghi nhớ của Bộ Thương mại Mỹ, việc Việt Nam được công nhận là nền kinh tế thị trường sẽ mang lại lợi ích lớn hơn cho Trung Quốc thay vì Mỹ. Lý do, hiện nay Trung Quốc đang đầu tư hơn 24 tỷ USD vào ngành sản xuất ở khu vực ASEAN, đặc biệt là Việt Nam, sau khi chiến tranh thương mại Mỹ – Trung bùng nổ vào năm 2018 (năm thứ hai ở nhiệm kỳ đầu tiên của Trump). [21]
Vào năm 2020, chính quyền Donald Trump đã tăng thuế chống bán phá giá từ 6,23% lên 10,08% cho mặt hàng xuất khẩu lốp bánh xe của Việt Nam vì lý do đồng tiền Việt Nam bị định giá thấp. [22]
Trong ngày đầu tiên nhậm chức (20/1/2025), tổng thống thứ 47 của Hoa Kỳ đã ký sắc lệnh áp mức thuế quan từ 20% đến 25% đối với hàng nhập khẩu từ Mexico và Canada.
Ngày 4/2 vừa qua, Mỹ áp thuế 10% lên hàng nhập khẩu từ Trung Quốc.
Chính quyền Tập Cận Bình đã ngay lập tức có đòn đáp trả bằng việc áp thuế 15% đối với mặt hàng than đá và nhôm nhập từ Mỹ và ra lệnh điều tra Google vào ngày 10/2.
Vì vậy, không khó để dự đoán rằng chính quyền mới của Trump sẽ áp đặt các lệnh trừng phạt thương mại đối với các quốc gia được đánh giá là sẽ đem đến những tác động tiêu cực cho nước Mỹ.
Chú thích
1. Team, I. (2024, June 26). Free Market Definition & Impact on the Economy. Investopedia. https://www.investopedia.com/terms/f/freemarket.asp
2. Vietnam, U. M. (2024, August 2). Department of Commerce Final Decision in Review of the Non-Market Economy Status of Vietnam – U.S. Embassy & Consulate in Vietnam. U.S. Embassy & Consulate in Vietnam. https://vn.usembassy.gov/department-of-commerce-final-decision-in-review-of-the-non-market-economy-status-of-vietnam/
3. Việt, V. T. (2023, September 20). Thủ tướng Việt Nam đến Washington gặp giới lãnh đạo Mỹ. Voice of America. https://www.voatiengviet.com/a/thu-tuong-viet-nam-den-washington-gap-gioi-lanh-dao-my/7276359.html
4. Công nhận Việt Nam có nền kinh tế thị trường: Vì lợi ích của người dân Việt Nam-Hoa Kỳ. https://www.xaydungdang.org.vn/nhan-quyen-va-cuoc-song/cong-nhan-viet-nam-co-nen-kinh-te-thi-truong-vi-loi-ich-cua-nguoi-dan-viet-nam-hoa-ky-21312
5. Reuters. (2024, November 11). Vietnam central bank ready to sell U.S. dlrs to keep exchange rate stable. Reuters. https://www.reuters.com/markets/currencies/vietnam-central-bank-ready-sell-us-dlrs-keep-exchange-rate-stable-2024-11-11/
6. Nghị định 70/2014/NĐ-CP hướng dẫn Pháp lệnh Ngoại hối và Pháp lệnh Ngoại hối sửa đổi. Thư viện pháp luật. https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Tien-te-Ngan-hang/Nghi-dinh-70-2014-ND-CP-huong-dan-Phap-lenh-Ngoai-hoi-va-Phap-lenh-Ngoai-hoi-sua-doi-240350.aspx
7. Sự độc lập của Ngân hàng Trung ương và một số gợi ý … https://sbv.gov.vn/webcenter/contentattachfile/idcplg?dDocName=SBV281401&filename=283169.doc
8. Baodautu.Vn. (n.d.). Ngân hàng Nhà nước bán khoảng 2 tỷ USD can thiệp tỷ giá trước áp lực đồng USD mạnh. Baodautu. https://baodautu.vn/ngan-hang-nha-nuoc-ban-khoang-2-ty-usd-can-thiep-ty-gia-truoc-ap-luc-dong-usd-manh-d234188.html
9. Tế, B. Q. (2025, January 22). Việt Nam là “ngôi nhà” của các cơ sở sản xuất chi phí thấp và lao động giá rẻ. Vietnam.vn – Nền Tảng Quảng Bá Việt Nam. https://www.vietnam.vn/viet-nam-la-ngoi-nha-cua-cac-co-so-san-xuat-chi-phi-thap-va-lao-dong-gia-re
10. Trọng Phụng. (2025, February 10). Ông Đoàn Văn Báu rời đoàn của Thích Minh Tuệ; Quốc hội nói cử tri đánh giá cao về cảnh sát giao thông. Luật Khoa Tạp Chí. https://www.luatkhoa.com/2025/02/ong-doan-van-bau-roi-doan-cua-thich-minh-tue-quoc-hoi-noi-cu-tri-danh-gia-cao-ve-canh-sat-giao-thong/
11. Child labour. (n.d.). UNICEF Viet Nam. https://www.unicef.org/vietnam/child-labour
12. Transforming Post-Communist political economies. (1998). In National Academies Press eBooks. https://doi.org/10.17226/5852
13. Sách chuyên khảo: “Định hướng XHCN trong phát triển nền KTTT của Việt Nam: các vấn đề và giải pháp” do PGS. TS. Phạm Văn Dũng chủ biên năm 2009.
14. Overview. (n.d.). World Bank. https://www.worldbank.org/en/country/vietnam/overview
15. Kayleedolen. (2024, March 1). Vietnam’s leaders declare war on human rights as a matter of official policy – Project88. Project88. https://the88project.org/vietnams-leaders-declare-war-on-human-rights/
16. TTWTO VCCI – Được công nhận là nền kinh tế thị trường ý nghĩa gì với Việt Nam? (n.d.). https://trungtamwto.vn/hiep-dinh-khac/24535-duoc-cong-nhan-la-nen-kinh-te-thi-truong-y-nghia-gi-voi-viet-nam
17. Webinar on Updated Antidumping and Countervailing Duty Regulations https://www.trade.gov/sites/default/files/2024-05/May%209%2C%202024%20Webinar.pdf
18. Mai P. S. (2023, April 27). Thiếu đơn hàng xuất khẩu, giá cá tra giảm mạnh. Tạp Chí Thủy Sản Việt Nam. https://thuysanvietnam.com.vn/thieu-don-hang-xuat-khau-gia-ca-tra-giam-manh/
19. Ngành hàng cá tra đứng trước nhiều khó khăn, thách thức. (n.d.). Báo an Giang Online. https://baoangiang.com.vn/nganh-hang-ca-tra-dung-truoc-nhieu-kho-khan-thach-thuc-a396201.html
20. Vietnam’s CPI increases by 0.33% in October 2024 https://sbv.gov.vn/webcenter/portal/en/home/sbv/news/Latestnews/Latestnews_chitiet?centerWidth=80%25&dDocName=SBV618016&leftWidth=20%25&rightWidth=0%25&showFooter=false&showHeader=false&_adf.ctrl-state=raad9nfne_9&_afrLoop=15387032431035774#%40%3F_afrLoop%3D15387032431035774%26centerWidth%3D80%2525%26dDocName%3DSBV618016%26leftWidth%3D20%2525%26rightWidth%3D0%2525%26showFooter%3Dfalse%26showHeader%3Dfalse%26_adf.ctrl-state%3Ddoxsauil7_41
21. Made in Southeast Asia. (2024, October 11). McKinsey & Company. https://www.mckinsey.com/featured-insights/sustainable-inclusive-growth/charts/made-in-southeast-asia
22. Reuters. (2020, November 4). U.S. slaps duties on Vietnamese tires over undervalued currency. Reuters. https://www.reuters.com/article/world/us-slaps-duties-on-vietnamese-tires-over-undervalued-currency-idUSKBN27K2DJ/
https://luatkhoa.com/2025/02/kinh-te-thi-truong-dinh-huong-xa-hoi-chu-nghia-truoc-ky-nguyen-trump-2-0/
Không có nhận xét nào