Ts. Phạm Đình Bá
15/8/2025
Việt Nam đã sản sinh ra nhiều nhân vật xuất chúng, những người đã đấu tranh cho tự do học thuật và quyền tự chủ đại học, bất chấp những hậu quả nghiêm trọng dưới chế độ độc tài độc đảng. Những học giả và trí thức này đã thể hiện lòng dũng cảm phi thường trong việc bảo vệ sự thật, tinh thần phản biện và các giá trị dân chủ. Về cá nhân, họ thường phải trả giá rất đắt.
Cù Huy Hà Vũ: Học Giả Hiến Pháp và Nhà Hoạt Động Pháp Lý
Giáo sư Cù Huy Hà Vũ là người bảo vệ tự do học thuật và các quyền hiến định nổi bật nhất trong thời đại nầy. Sinh ra trong giới tinh hoa cách mạng Việt Nam - cha ông là Cù Huy Cận, một bộ trưởng dưới thời Hồ Chí Minh và là một nhà thơ nổi tiếng – ông Vũ đã sử dụng vị thế đặc quyền của mình để thách thức những lạm quyền của chính quyền và ủng hộ pháp quyền.[1][2]
Nền tảng học vấn và pháp lý
Ông Vũ lấy bằng Thạc sĩ Văn học tại Paris và hoàn thành bằng Tiến sĩ Luật tại Sorbonne ở Pháp. Là một học giả về hiến pháp và luật sư hành nghề, ông kết hợp sự nghiêm túc trong học thuật với hoạt động pháp lý thực tiễn. Công ty luật của ông tại Hà Nội đã hỗ trợ pháp lý cho các nhà hoạt động dân chủ, những người ủng hộ tự do tôn giáo và các nạn nhân của việc chính quyền tịch thu đất đai.[2][3]
Những thách thức pháp lý chưa từng có
Đóng góp quan trọng nhất của ông Vũ cho tự do học thuật là việc ông sẵn sàng sử dụng hệ thống pháp luật để thách thức các cấp chính quyền cao nhất. Năm 2009, ông đã đệ đơn kiện chưa từng có tiền lệ chống lại Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng về các dự án khai thác bauxite do Trung Quốc điều hành ở Tây Nguyên, với lý do các dự án này vi phạm luật bảo vệ môi trường, an ninh quốc gia và di sản văn hóa.[3][4][1]
Vụ kiện này đại diện cho một điều chưa từng có ở Việt Nam: một học giả sử dụng các kênh pháp lý để buộc lãnh đạo Đảng Cộng sản phải chịu trách nhiệm trước pháp luật. Ông Vũ lập luận rằng ngay cả Thủ tướng cũng phải tuân theo các ràng buộc hiến pháp và các quy định về môi trường.[2]
Vận động cho Dân chủ Hiến định
Các công trình nghiên cứu của ông Vũ luôn ủng hộ việc thực thi có ý nghĩa các bảo đảm hiến pháp. Ông lập luận rằng sự độc quyền quyền lực của Đảng Cộng sản đã vi phạm các cam kết về quản trị dân chủ trong hiến pháp và kêu gọi một hệ thống chính trị đa đảng. Các bài viết của ông nhấn mạnh rằng hệ thống pháp luật của Việt Nam thiếu tính chính danh vì nó phục vụ lợi ích của đảng hơn là các nguyên tắc hiến định.[4][5]
Bị giam giữ và Hỗ trợ Quốc tế
Tháng 11/2010, chính quyền bắt giữ ông Vũ với cáo buộc "tuyên truyền chống nhà nước". Phiên tòa xét xử ông vào tháng 4/2011 đã thu hút sự chú ý chưa từng có trong nước và quốc tế, với hơn 200 đảng viên Đảng Cộng sản Việt Nam và 81 học giả quốc tế ký thư ngỏ yêu cầu trả tự do cho ông.[6][1][2]
Bức thư quốc tế, được ký bởi các chuyên gia hàng đầu về Việt Nam, bao gồm cả nhà văn đoạt giải Pulitzer Nguyễn Thanh Việt, kêu gọi Việt Nam "thúc đẩy thảo luận trí tuệ rộng rãi về các ý tưởng trên mọi chủ đề". Điều này thể hiện sự ủng hộ học thuật quốc tế thống nhất hiếm có dành cho một nhà bất đồng chính kiến người Việt Nam.[6]
Ông Vũ bị kết án bảy năm tù, nhưng áp lực quốc tế và những lo ngại về sức khỏe ngày càng suy yếu đã khiến ông được trả tự do sớm vào tháng 4/2014, sau khi chỉ thụ án ba năm. Ông ngay lập tức được đưa sang Hoa Kỳ, nơi ông tiếp tục hoạt động đấu tranh từ nơi lưu vong.[4]
Di sản và Tiếp tục Vận động
Từ nơi cư trú tại Virginia, ông Vũ tiếp tục vận động cho tự do học thuật và nhân quyền tại Việt Nam. Ông kêu gọi chính phủ Hoa Kỳ sử dụng các cuộc đàm phán thương mại và an ninh để thúc đẩy việc bãi bỏ các Điều 79, 88 và 258 của Bộ luật Hình sự Việt Nam - những điều luật thường được sử dụng để giam giữ các học giả và nhà hoạt động vì những phát biểu ôn hòa của họ.[3]
Trường hợp của ông Vũ chứng minh cả khả năng và hạn chế của sự phản kháng trong học thuật dưới chế độ độc tài: trong khi ông đã thành công trong việc thu hút sự chú ý của quốc tế về tình trạng vi phạm quyền tự do học thuật của Việt Nam, ông chỉ có thể tiếp tục công việc của mình khi lưu vong.
Giáo sư Chu Hảo: Nhà xuất bản Tư tưởng Dân chủ
Ông Chu Hảo đại diện cho thế hệ trí thức lớn tuổi, những người đã sử dụng vị thế của mình trong hệ thống để thúc đẩy các tư tưởng dân chủ. Với tư cách là cựu Thứ trưởng Khoa học và Công nghệ và Giám đốc Nhà xuất bản Tri thức, ông đã thúc đẩy tự do suy nghĩ và học thuật.[12][6]
Xuất bản Văn học Dân chủ
Đóng góp quan trọng nhất của ông Chu Hảo là quyết định xuất bản bản dịch tiếng Việt các tác phẩm dân chủ kinh điển, bao gồm “Bàn về Tự do” của John Stuart Mill, “Khảo luận thứ hai về Chính quyền” của John Locke, “Nền dân chủ ở Mỹ” của Alexis de Tocqueville, và “Con đường dẫn đến Chế độ Nông nô” của Friedrich Hayek. Ông cũng xuất bản bản dịch tiếng Việt các tác phẩm “Dân chủ và Giáo dục” của John Dewey và “Hiểu biết về Quyền lực” của Noam Chomsky.[12][6]
Chương trình xuất bản này thể hiện một nỗ lực có hệ thống nhằm giới thiệu cho độc giả Việt Nam những nền tảng trí tuệ của quản trị dân chủ và kinh tế thị trường tự do - những tư tưởng trực tiếp thách thức chủ nghĩa chính thống của Đảng Cộng sản.
Sự phản kháng của giới tinh hoa và tư cách đảng viên
Điều khiến trường hợp của Chu Hảo đặc biệt đáng chú ý là vị trí của ông với tư cách là một đảng viên Cộng sản cấp cao và cựu bộ trưởng. Sự ủng hộ của ông cho các tư tưởng dân chủ xuất phát từ giới tinh hoa của đảng, chứng minh rằng tự do trí tuệ được ủng hộ ngay cả trong giới cầm quyền Việt Nam.[12][6]
Khi chính quyền đảng ra tay kỷ luật ông vào năm 2018, Chu Hảo đã chủ động từ bỏ Đảng thay vì tuân theo yêu cầu của họ. Lá thư bỏ Đảng của ông đã trở thành một tuyên bố mạnh mẽ về sự không tương thích giữa việc tìm tòi trí tuệ thực sự với sự kiểm soát tư tưởng của đảng đối.[12]
Đoàn kết Học thuật Quốc tế
Giống như ông Cù Huy Hà Vũ, ông Chu Hảo nhận được sự ủng hộ đáng kể từ cộng đồng học thuật. Hơn 200 đảng viên và trí thức đã ký một bức thư ngỏ ủng hộ ông.
Nhà văn Nguyễn Ngọc tuyên bố bỏ Đảng với lý do phản đối cách Đảng xử lý giáo sư Chu Hảo. Nghệ sĩ và diễn viên Nguyễn Thị Kim Chi bỏ Đảng để phản đối quyết định trừng phạt Chu Hảo của Đảng. Năm 2013, bà đã từ chối nhận bằng khen từ Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng để phản đối tham nhũng. Là nghệ sĩ nổi tiếng, việc rời Đảng của bà thu hút sự chú ý lớn từ truyền thông.
Giáo sư Mạc Văn Trang cũng bỏ Đảng để phản đối việc Ủy ban Kiểm tra Trung ương Đảng kỷ luật Giáo sư Chu Hảo tháng 10/2018. Ông gọi đây là "giọt nước tràn ly". Nhìn rộng ra, đây là hành động tập thể hiếm thấy trong lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam
Thêm nữa, 81 học giả quốc tế đã gửi thư bày tỏ "sự bất đồng sâu sắc và thất vọng" về cách đối xử với ông. Bức thư quốc tế đặc biệt kêu gọi chính phủ Việt Nam "thúc đẩy thảo luận trí thức rộng rãi về mọi chủ đề" và "kêu gọi mạnh mẽ chính phủ chấm dứt mọi nỗ lực quấy rối, đe dọa hoặc trừng phạt những người bày tỏ quan điểm một cách ôn hòa".[6]
Nhã Thuyên (Đỗ Thị Thoan): Học giả Văn học
Nhã Thuyên (bút danh Đỗ Thị Thoan) đại diện cho các học giả Việt Nam, những người đã bảo vệ tự do trí tuệ thông qua học thuật văn học và văn hóa. Trường hợp của cô cho thấy ngay cả những nghiên cứu hàn lâm tưởng chừng như phi chính trị cũng có thể đe dọa sự kiểm soát độc tài.[13][14][12]
Nghiên cứu Học thuật Bị Tấn công
Năm 2010, Nhã Thuyên đã bảo vệ thành công luận án Thạc sĩ Văn học tại Đại học Sư phạm Hà Nội. Nghiên cứu của cô, với tựa đề "Vị thế của Những Người Bên Lề: Những thử nghiệm thơ của Nhóm Mở Miệng từ góc nhìn văn hóa", đã xem xét tác phẩm của Mở Miệng, một nhóm các nhà thơ với các tác phẩm lưu truyền không chính thức đưa ra những quan điểm phê phán về xã hội Việt Nam.[14][12]
Nhóm Mở Miêng, do Lý Đợi và Bùi Chát dẫn đầu, lấy cảm hứng từ các nhà văn như Alexander Solzhenitsyn và phong trào Oulipo của Pháp. Tác phẩm của họ đại diện chính xác cho loại hình biểu đạt nghệ thuật độc lập mà các chế độ độc tài tìm cách đàn áp.[12]
Thu hồi bằng cấp có hiệu lực hồi tố
Vào tháng 3 năm 2014, bốn năm sau khi trao bằng Thạc sĩ cho Nhã Thuyên với điểm số tối đa, Đại học Sư phạm Hà Nội bất ngờ tuyên bố thu hồi bằng. Hành động chưa từng có này được thực hiện một cách bí mật, không có bất kỳ bằng chứng nào về hành vi gian lận học thuật hay thậm chí là cáo buộc chính thức nào đối với ứng viên.[13][14]
Việc thu hồi bằng cấp diễn ra sau một chiến dịch truyền thông nhà nước chỉ trích luận án của cô và các cuộc họp bí mật của các quan chức trường đại học. Một tài liệu bị rò rỉ tiết lộ rằng ban tuyên giáo của Đảng Cộng sản đã ban hành chỉ thị cho các cơ quan truyền thông tránh đưa tin về những phản ứng tiêu cực đối với vụ việc.[14][13]
Phản ứng của Cộng đồng Học thuật
Việc thu hồi bằng cấp một cách tùy tiện đã gây ra sự phản đối chưa từng có từ cộng đồng học thuật Việt Nam. Hơn 100 học giả Việt Nam đã ký một tuyên bố công khai kêu gọi chính phủ tôn trọng tự do học thuật. Đây là một trong những hành động tập thể lớn nhất của các học giả Việt Nam nhằm bảo vệ tự do trí tuệ.[13][14]
Cộng đồng học thuật quốc tế cũng lên tiếng, với các học giả bày tỏ lo ngại về việc Việt Nam vi phạm tự do học thuật. Dưới áp lực này, cuối cùng trường đại học đã cấp bằng Thạc sĩ thay thế cho Nhã Thuyên vào tháng 5 năm 2014, mặc dù tự do học thuật đã bị ảnh hưởng.[12]
Bùi Trân Phượng: Sử gia Văn hóa
Tiến sĩ Bùi Trân Phượng, tuy không phải là một người bất đồng chính kiến rõ ràng, đại diện cho giới học thuật Việt Nam, những người theo đuổi học thuật độc lập và đổi mới thể chế trong khuôn khổ của chế độ độc đảng.[15][16][17]
Độc lập Học thuật Thông qua Giáo dục Tư thục
Là Hiệu trưởng Đại học Hoa Sen từ năm 2006 đến năm 2016, bà Bùi Trân Phượng đã chứng minh giáo dục đại học tư thục có thể tạo ra những không gian cho tự do trí tuệ mà các trường đại học do nhà nước kiểm soát không thể có được. Dưới sự lãnh đạo của bà, Hoa Sen đã trở thành một trong những trường đại học tư thục danh tiếng nhất Việt Nam, thu hút giảng viên quốc tế và theo đuổi các phương pháp giáo dục sáng tạo.[16][15]
Thành công của bà trong việc xây dựng một trường đại học độc lập thể hiện một hình thức phản kháng mang tính thể chế đối với sự kiểm soát của nhà nước đối với giáo dục đại học. Bằng cách tạo ra những không gian học thuật thay thế, bà đã tạo điều kiện cho sinh viên và giảng viên Việt Nam tham gia vào học thuật quốc tế và các phương pháp tư duy phản biện.
Đổi mới Học thuật
Nghiên cứu của Tiến sĩ Phương tập trung vào lịch sử phụ nữ Việt Nam và sự thay đổi văn hóa trong thời kỳ thuộc địa - những chủ đề đòi hỏi sự cân nhắc kỹ lưỡng về các vấn đề nhạy cảm chính trị. Luận án tiến sĩ của bà, "Việt Nam 1920-1945, Giới và Hiện đại: Sự xuất hiện của những Nhận thức và Trải nghiệm Mới", đã đưa ra những góc nhìn mới về lịch sử Việt Nam, thách thức những quan điểm chính thống.[18][16]
Việc bà được bổ nhiệm làm Giáo sư thỉnh giảng tại Collège de France năm 2022-2023 đã chứng minh sự công nhận quốc tế đối với những đóng góp học thuật của bà và khả năng duy trì tính chính trực trong môi trường hạn chế của Việt Nam.[19]
Những Thách Thức và Kháng Cự Đương Đại
Cuộc Đàn Áp Kỹ Thuật Số
Giới học giả bên nhà hiện nay đang phải đối mặt với những hạn chế chưa từng có thông qua kiểm duyệt và giám sát kỹ thuật số. Luật An ninh mạng năm 2021 và Nghị định 147/2025 trao cho chính quyền toàn quyền kiểm duyệt nội dung trực tuyến và theo dõi những người chỉ trích. Theo tài liệu của Tổ chức Ân xá Quốc tế, Việt Nam hiện đang giam giữ hơn 160 tù nhân lương tâm, trong đó 69 người bị giam giữ chỉ vì hoạt động trên mạng xã hội.[20][21][22]
Áp lực Thể chế
Các trường đại học Việt Nam hoạt động dưới sự kiểm soát chính trị chặt chẽ, với các chi bộ đảng được cài cắm trong mọi khoa và giảng viên, yêu cầu giảng dạy các khóa học về tư tưởng đảng. Các sáng kiến gần đây yêu cầu tất cả các đề tài nghiên cứu phải được chính phủ phê duyệt trước khi bắt đầu, và các giáo sư phải đối mặt với việc bị sa thải vì bất kỳ phát ngôn nào bị coi là không thể chấp nhận về mặt chính trị.[23][22]
Hợp tác Học thuật Quốc tế
Bất chấp những hạn chế trong nước, giới học giả Việt Nam vẫn tiếp tục tìm kiếm các mối quan hệ đối tác quốc tế và cơ hội trao đổi học thuật. Các chương trình như luật "tự chủ đại học" mới thể hiện nỗ lực tạo thêm không gian cho hoạt động học thuật độc lập, mặc dù việc thực hiện vẫn còn hạn chế bởi các ràng buộc chính trị.[24]
So sánh với giới học giả Trung Quốc
Những người ủng hộ tự do học thuật Việt Nam có nhiều đặc điểm chung với các đồng nghiệp Trung Quốc.
Những ràng buộc tương đồng: Cả hai đều phải đối mặt với sự kiểm duyệt, giám sát và trừng phạt có hệ thống đối với các phát biểu chính trị. Cả hai đều hoạt động theo hệ thống Đảng Cộng sản, coi tư tưởng độc lập là mối đe dọa đối với quyền lực.
Cách tiếp cận chiến lược: Giống như các học giả Trung Quốc, các học giả Việt Nam sử dụng quan hệ đối tác quốc tế, lựa chọn chủ đề cẩn thận và ngôn ngữ được mã hóa để theo đuổi nghiên cứu có ý nghĩa mà không bị đàn áp.
Cái giá cá nhân: Cả hai nhóm đều phải đối mặt với án tù, sự nghiệp bị hủy hoại và bị buộc phải lưu vong vì ủng hộ tự do trí tuệ.
Bối cảnh riêng biệt: Tuy nhiên, quy mô nhỏ hơn và quỹ đạo lịch sử khác biệt của Việt Nam tạo ra một số động lực độc đáo. Những người bất đồng chính kiến Việt Nam thường nhận được sự chú ý quốc tế tập trung hơn, và việc đất nước hội nhập với các mạng lưới học thuật toàn cầu mang lại những cơ hội và hạn chế khác nhau.
Di sản và Tác động
Những người Việt Nam đấu tranh cho tự do học thuật đã đạt được một số kết quả quan trọng bất chấp sự đàn áp nghiêm trọng.
Nhận thức Quốc tế
Các trường hợp của họ đã thu hút sự chú ý toàn cầu về những vi phạm quyền tự do trí tuệ của Việt Nam và ảnh hưởng đến các cuộc thảo luận chính sách và học thuật quốc tế về việc hỗ trợ các học giả trong bối cảnh độc tài.
Đổi mới Thể chế
Những nhân vật như bà Bùi Trân Phương đã chứng minh cách các tổ chức tư nhân có thể tạo ra những không gian học tập và nghiên cứu thay thế, cung cấp các mô hình cho sự phát triển trong tương lai.
Tiền lệ pháp lý
Các vụ kiện của Cù Huy Hà Vũ đã tạo ra tiền lệ quan trọng cho việc sử dụng các kênh pháp lý để phản đối sự lạm quyền của chính quyền, mặc dù kết quả trước mắt không thành công.
Đoàn kết Học thuật Quốc tế
Các trường hợp của những người đứng lên vì tự do học thuật đã tạo ra sự ủng hộ học thuật quốc tế chưa từng có, tạo nên những mạng lưới tiếp tục ủng hộ các học giả Việt Nam và tự do học thuật trên toàn cầu.
Những người đấu tranh cho tự do học thuật Việt Nam chứng minh rằng ngay cả dưới những ràng buộc độc tài nghiêm trọng, những cá nhân dũng cảm vẫn có thể bảo vệ độc lập trí tuệ, thúc đẩy nghiên cứu phản biện và duy trì kết nối với các cộng đồng học thuật toàn cầu. Sự hy sinh của họ làm sáng tỏ cả tầm quan trọng phổ quát của tự do học thuật lẫn những thách thức cụ thể mà giới trí thức ở các quốc gia độc đảng phải đối mặt.
Trong khi hoạt động trong một hệ thống hạn chế như Trung Quốc, các học giả Việt Nam đã tìm ra những cách riêng biệt để phản kháng, đổi mới và đấu tranh cho các giá trị thiết yếu cho giáo dục đại học thực sự và xã hội dân chủ.
Nguồn:
1. https://www.hrw.org/news/2011/05/26/vietnam-free-maverick-legal-activist
2. https://www.hrw.org/report/2011/05/26/vietnam-party-vs-legal-activist-cu-huy-ha-vu
3. http://www.stoptorture-vn.org/cu-huy-ha-vu.html
4. https://www.voanews.com/a/vietnamese-dissident-arrives-in-us-after-early-release-from-prison/1888486.html
5. https://en.wikipedia.org/wiki/Cù_Huy_Hà_Vũ
6. https://thediplomat.com/2018/11/anti-intellectualism-in-vietnam-the-case-of-professor-chu-hao/
12. https://newint.org/features/2019/02/13/vietnam’s-clampdown-academic-freedom
13. https://europe-solidaire.org/spip.php?page=spipdf&spipdf=spipdf_article&id_article=31684&nom_fichier=ESSF_article-31684
14. https://www.diendan.org/viet-nam/academics-call-on-the-vietnamese-government-to-respect-academic-freedom
15. https://www.tatlerasia.com/people/bui-tran-phuong-en
16. http://femmes-guerres.ens-lyon.fr/spip.php?rubrique35
17. https://studyabroad.sit.edu/program/spring-2026-vietnam-culture-social-change-and-development/?subpage=lecturers
18. https://www.college-de-france.fr/en/news/vietnamese-women-have-always-had-place-in-the-struggle-for-independence
19. https://vnforum.vn/en/ts-bui-tran-phuong/
20. https://www.amnesty.org/en/latest/press-release/2020/12/viet-nam-tech-giants-complicit/
21. https://apnews.com/article/vietnam-social-media-restrictions-f1c421efb3e10e6cfb433c01e88a8eda
22. https://www.hrw.org/world-report/2024/country-chapters/vietnam
23. https://www.scholarsatrisk.org/academic-freedom-media-review-archive/
24. https://research.library.mun.ca/15078/1/thesis.pdf
Không có nhận xét nào